چکیده:
افزون بر آیۀ «ولتنظر نفس ما قدّمت لغد» که دستور صریح به پرداختن به محاسبۀ نفس است، آیات بسیار دیگری در قرآن کریم به چشم می‌خورد که آنها هم به نوعی فراخوانی به محاسبۀ نفس دارند. مقالۀ پیش رو پژوهشی است که برای نخستین بار کوشیده است تا نگاه تفصیلی قرآن به مسئلة محاسبه نفس را بررسی و تحلیل کند. مجموعۀ آیات قرآنی‌ای که دلالتی روشن بر محاسبة نفس دارند، مطابق آنچه در این پژوهش آمده است، می‌توان در یازده بخش دسته‌بندی کرد. اگر‌چه اصل اهمیت محاسبة نفس مورد توافق همة امت اسلام است، اما عارفان مسلمان بیش از دیگر نحله‌های اسلامی به آیات محاسبۀ نفس توجه نشان داده‌اند و از‌این‌رو در این پژوهش، بازتاب هر کدام از این یازده دسته از آیات شریفة قرآن کریم در آثار عرفانی دربارۀ محاسبۀ نفس نیز بررسی قرار شده است. اشاره به حداقل برخی از آیات مندرج در هر کدام از این یازده دسته را می‌توان در آثار عرفانی مربوط به محاسبة نفس دنبال کرد؛ اما به رغم اهمیت مسئله، حتی در میان عارفان نیز تا کنون کسی در‌صدد جمع‌آوری و تحلیل همۀ آیات قرآن در این باره نبوده است.
There are many verses in Qur'an that call for self-Examination in addition to the verse
(And let every soul look to what it has put forth for tomorrow (which is for explicit order for self-examination. The present study is a pioneering research that tries to examine and analyze the general view of the Qur'an on the issue of self-examination. The Qur'anic verses that have a clear implication of self-examination can, according to what is stated in this study, be classified into eleven sections. Although there is a total agreement among Muslims on the principle of the importance of self-examination, Muslim gnostics have devoted more attention than other Muslim sects to the verses of self-examination. Therefore, this study expounds the reflection of each of these eleven groups of noble Qur'anic verses on the mystical works about self-examination. References to at least some of the Qur'anic verses contained in each of these eleven categories can be found in the mystical works about the self-examination, but despite the importance of the issue, not even one of the mystics has ever attempted to collect and analyze all the Qur'anic verses in this regard.
خلاصه ماشینی:
قبل از ورود به دسته‌بندي آيات ناظر به محاسبة نفس، به اين نکته بايد توجه داشت که آيات مرتبط با محاسبه، به جز آية «وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ» (حشر: 18) صريحاً و به طور مستقيم دستور به محاسبة نفس نيستند؛ بلکه دلالت مطابقي آنها مربوط به حساب و کتاب اعمال انسان در روز قيامت و مسائل پيراموني آن است و به دلالت التزامي، بر ضرورت پرداختن به محاسبة نفس در اين دنيا تأکيد دارند.
(نراقى، بي تا، ج3، ص89- 91) همان‌گونه که در عبارت فوق هم اشاره شده است، بسياري از روايات محاسبة نفس نيز همين نکتة قرآني را در نظر دارند و همسوي با آن و با الهام از آن، انسان را به محاسبة نفس خود پيش از فرا‌رسيدن محاسبة بسيار سخت و نفس‌گير قيامت فرامي‌خوانند؛ چنانکه امام صادق( مىفرمايد: «اگر براى حساب و کتاب روز قيامت هيچ هول و هراسي غير از خوف عرضه شدن همة افعال و اعمال به حضرت حق و شرم از رسوايى دريده شدن پردة ستر از روى نهاني‌ها و مخفيّات نبود، جاى آن داشت كه آدمى هرگز از محاسبة اعمال خود غفلت نورزد» (مصباح الشريعة، ص 85)؛ و همچنين پيامبر اکرم ( در سفارش به ابوذر فرمودند: «پيش از آنكه به حسابت رسيدگي شود، خود را محاسبه كن؛ كه اين محاسبه براى حساب فردايت آسان‌کننده‌تر است؛ و پيش از آنكه تو را به ميزان سنجش نهند، خود را بسنج و خود را براى روز حساب و عرضة بزرگ آماده كن؛ روزى كه هيچ امر پنهانى بر خدا مستور نماند.
(
, 
, 
)
