چکیده:
سرچشمههای شعر حافظ و ارتباط او با شاعران همعصرش همیشه یکی از موضوعات محل توجه محققان بوده است. امروزه در نتیجۀ برخی پژوهشهای عالمانه درک دقیقتری نسبت به شعر فارسی در سدۀ هشتم، مناسبات فکری و ادبی حافظ و ... حاصل شده است، با این حال برخی نکات همانند حشر و نشر ادبی او با عبید زاکانی هنوز محل بحث است و این موضوع با همة جزئیات مبهمش، به عنوان اصلی حلشده، به برخی از پژوهشهای مرجع و دانشنامهها راه یافته است.
بیمناسبت ندیدیم ارتباط ادبی این دو چهرۀ برجستۀ ادبیات فارسی را، برای نشان دادن برخی از این ابهامها و ایرادها، بررسی کنیم، و در کنار آن به موضوع دانشنامهها، خاصه با تمرکز بر عبید زاکانی، که نسبت به حافظ کمتر مورد توجه بوده است، بپردازیم و از این طریق اصلی ـ ظاهرا ـ فراموششده در دانشنامهنویسی فارسی را یادآوری کنیم.
خلاصه ماشینی:
بیمناسبت ندیدیم ارتباط ادبی این دو چهرۀ برجستۀ ادبیات فارسی را، برای نشان دادن برخی از این ابهامها و ایرادها، بررسی کنیم، و در کنار آن به موضوع دانشنامهها، خاصه با تمرکز بر عبید زاکانی، که نسبت به حافظ کمتر مورد توجه بوده است، بپردازیم و از این طریق اصلی ـ ظاهراً ـ فراموششده در دانشنامهنویسی فارسی را یادآوری کنیم.
ازاینرو، در بسیاری از آثاری که در بارۀ حافظ نوشته شده، به عبید نیز پرداخته و حتّی در این باب کتابی نیز نوشتهاند4، امّا از آنجایی که در آثار این دو هیچ اشارهای به دیگری نشده، و در تذکرهها و متون نیز کمتر چیزی در این باب آمده است، بحث ارتباط این دو به سرانجام نرسیده است.
برای نمونه در غزلی از عبید آمده است: از پیش یار اگر نفسی دور میشوم هر دم که میزنم در حساب حیات نیست (عبید زاکانی، 1999: 76) که شاید بتوان بیت پایین را صورتی درخشان از مضمون بالا دانست: بیعمر زندهام من و این بس عجب مدار روز فراق را که نهد در شمار عمر (حافظ، 1387: 260) یا این بیت ترجیع در ترجیعبند معروف عبید: با مغان بادۀ مغانه خوریم تا به کی غصّۀ زمانه خوریم (عبید زاکانی، 1999: 60-63) که هم از نظر اندیشه هم از نظر ترکیب «بادۀ مغان» به شعر حافظ شباهت بسیار دارد، البتّه چنین ترکیبهایی باز هم در دیوان عبید دیده میشود و همه یادآور شعر حافظاند: «کوی مغان»(عبید زاکانی، 1999: 60، 75، 81، 102، 109)، «خرابات مغان»(همان: 97) «پیر مغان»(همان: 69)، «دیر مغان»(همان: 75)، «می مغانه»(همان: 86، 102)، و «به کوی خرابات با مغان همدم» شدن(همان: 105)9.
عبید در دانشنامهها ما از دانشنامههای معتبر و در دسترس دو دانشنامه را برگزیدیم: دانشنامۀ زبان و ادب فارسی و ایرانیکا و در آنها تنها مدخل «عبید زاکانی» را بررسی میکنیم.