چکیده:
دو طرف قرارداد افزون بر داشتن حیات، عقل، تمییز، بلوغ، اختیار و عدم حجر، باید با التفات، مفاد قرارداد را قصد کرده، انشا کنند. این پرسش وجود دارد که این شروط یا همان اهلیت باید از آغاز تا پایان عقد در دو طرف وجود داشته باشد؟ به طور متعارف، دو طرف از ابتدای ایجاب تا اتمام قبول، اهل‌اند؛ اما با فاصلۀ زمانی میان ایجاب و قبول، موارد گوناگونی یافت می‌شود که اهلیّت، تقارن نداشته یا استمرار ندارد. آرای فقها بسیار متفاوت است و حتی یک فقیه در کتابش فتوایی متفاوت از کتاب دیگرش بیان نموده است. تنظیر ایجاب به عقد جایز، قابلیّت تخاطب، فقدان قصد جدی، اطلاقات ادلۀ شروط، انصراف عمومات صحت عقود و زوال بقائی اراده با زوال اهلیّت، اصلی‌ترین دلیل‌هایی است که فقها بدان تمسک کرده‌اند. نگارنده میان مرحلۀ تشکیل قرارداد و امضای آن و نیز میان اقسام اهلیّت تفکیک کرده، ضمن ارزیابی آرا و دلایل فقیهان بدین نتیجه رسیده که موجب و قابل به هنگام فعل خود باید دارای شروطی که بدون آن، اراده صادر نمی‌شود، باشند و استمرار اهلیت در موجب و اهل بودن قابل از آغاز، شرط تشکیل قرارداد نیست، هر چند تصحیح قرارداد در پاره‌ای از موارد نیازمند اجازۀ ولیّ، ورثه یا طلبکاران است. هم‌چنین در صورتی که قابل به هنگام ایجاب، فاقد شروط تحقق اراده باشد و موجب بداند قابل در آینده اهل نخواهد شد، قصد جدی ایجاب در نفس موجب پدیدار نمی‌شود.
خلاصه ماشینی:
محقق اراکی بحث وجود اهلیّت در دو طرف قرارداد از ابتدای ایجاب تا اتمام قبول را مبتنی بر این دانسته که مفهوم معاهده قائم به کیست؟ اگر مفهوم معاهده قائم به موجب باشد، روشن است که تنها موجب باید به هنگام ایجاب، اهلیّت داشته باشد و استمرار اهلیّت و اهل بودن قابل، شرط نیست؛ هر چند در برخی از صورت‌ها، صحت عقد متوقف بر امضای ورثه یا ولی است.
شیخ انصاری در کتاب نکاح، مفاد دلیل اعتبار بلوغ و عقل در متعاقدین را تنها وجود این دو شرط به هنگام عقد دانسته است، به این معنا که موجب به هنگام ایجاب، بالغ و عاقل باشد، نه آنکه بلوغ و عقل او تا تمام شدن قبول استمرار داشته باشد.
2 هر چند ایشان در خصوص عقل این مطلب را فرموده و به «ربط معنوی میان موجب و قابل تنها در صورتی ایجاد می‌شود که عقل هم زمان در هر دو وجود داشته باشد و مدلول صیغۀ صادر از خود و صیغۀ صادر از طرف مقابل را بفهمد» استناد نموده است؛ اما می‌توان با توجه به دلیلی که اقامه نموده است اعتبار تمام شرایطی را که بدون آنها تخاطب امکان ندارد به وی منتسب نمود، هر چند از این تعلیل اشتراط استمرار اهلیّت استفاده نمی‌شود.
سید تقی طباطبایی نیز علاوه بر لزوم اهلیّت موجب و قابل به هنگام فعل خود، استمرار عقل موجب تا اتمام قبول را شرط صدق عنوان عقد دانسته است، هر چند به نظر ایشان روحانی، منهاج الفقاهة، ج3، صص245-247.
(
, 
, 
)
