چکیده:
کتابت و خوشنویسی به‌عنوان شاخه‌ای از هنر اسلامی، همواره در میان هنرمندان مسلمانان از ارزش و اهمیت والایی برخوردار بوده است. در میان خطوط اسلامی، خط نستعلیق به‌عنوان دومین قلمی که شاکلۀ آن متکی بر دور و انحنا است، از ابداعات خاص ایرانیان به شمار می‌رود؛ در این میان شیراز به عنوان یکی از مراکز اصلی خط نستعلیق در جغرافیای فرهنگی ایران، در دورۀ قاجار معرفی شده است؛ به طوری که شمار قابل ملاحظه‌ای از هنرمندان خوشنویس شیرازی، در این دوره، چه در شیراز و چه در پایتخت، هر یک مروج سبک و شیوه‌ای خاص در نستعلیق بودند. پژوهش پیشِ‌رو با روشی توصیفی‌ـ تحلیلی، به بررسی شاخصه‌های قلم نستعلیق در شیراز عصر قاجار می‌پردازد؛ در این فرآیند ضمن معرفی شاخص‌ترین خوشنویسان شیراز در این‌دوره، به واکاوی ویژگی‌های خاص قلم نستعلیق آنها می‌پردازد. نتایج این پژوهش ضمن تاکید بر نقش خوشنویسان شیرازی در شکل‌یابی و گسترش خط نستعلیق، ویژگی‌های شاخص قلم چهار خوشنویس برجستۀ شیرازی عصر قاجار یعنی، آقافتحعلی حجاب شیرازی، میرزاعلی‌نقی شیرازی، میرزا اسدالله شیرازی و محمدحسین شیرازی را آشکار می‌سازد.
Writing and calligraphy as a branch of Islamic art is of great value and importance among Muslims. Nastaliq's script, considered to be the second pen with a rounded shape, is one of the inventions of Iranians, and some experts in the field of art believe that this pen was created by the Shiraz calligraphers by capturing the Naskh script. The available evidence also shows that the Nastaliq script has been developed in the two styles of Nastaliq Shiraz and Tabriz calligraphy. The period of extensive expansion and spread of Nastaliq calligraphy can be seen in the Qajar period and one of the most important factors is the attention of Qajar kings, especially Fath Ali Khan Qajar to the art of calligraphy. Shiraz has been introduced as one of the main centers of Nastaliq calligraphy in the cultural geography of Iran in the Qajar period and a considerable number of Shiraz calligraphers are known in the Qajar period. These calligraphers, both in Shiraz and in the capital, each promoted a particular style in Nasta'liq. The present research, which has been done by descriptive method and qualitative analysis, examines the common style of Shiraz calligraphers of Nastaliq calligraphy in the Qajar period. Assadollah Shirazi, Mohammad Hossein Shirazi, Fathali Hejab Shirazi and Mirza Alinaqi Shirazi have been studied and analyzed case-by-case. This research has also tried to study the style of the common Nastaliq script in Shiraz during the Qajar period. Certainly, recognizing this will be effective in improving the quality of the work of Nastaliq calligraphers in the contemporary period.
خلاصه ماشینی:
در پیشینه های مرتبط با تاریخ نگاری و معرفی شیوه های خط نستعلیق ، برخی از منابع به زمینه های پیدایش و تحول این خط پرداخته اند که از آن جمله میتـوان بـه ایـن پـژوهش هــا اشــاه کـرد: آث--ار و اح--وال خوش نویس-ان نوشـتۀ مهـدی بیـانی (۱۳۶۳ش )، س-بکشناس--ی خوش نویسان قاجار نوشتۀ علیرضا هاشمینژاد (۱۳۹۳ش )، «تکوین و تط˒ور خط نستعلیق در سدٔە هشتم و نهم هجری قمری» اثر صداقت جباری (۱۳۸۷ش )، «تاملی در جریان های آغازین خوش نویسی نسـتعلیق در دورٔە تیموری» نوشتۀ حاج محمدحسینی و دیگران (۱۳۹۵ش )، دو پایان نامۀ ب ررسی هنر خوش نویسی از صفویه تا قاجار اثر حلیمه غریبی (۱۳۸۸ش ) و جایگاه خط نستعلیق در عصر قاجار رضوان لطفی خزایـی (۱۳۹۲ش ).
بررسی آثار آقافتحعلی حجاب شیرازی از خصوصیات مهم قلم نستعلیق دورٔە قاجار این است که در ابتدا همه تابع خط میرعماد بوده اند و به نـوعی کمال خط در نزدیکـی و شـباهت بـا خـط میرعمـاد سـنجیده میشـد.
/ / تصاویر ١٤ و ١٥) سیاه مشق نستعلیق ، رقم : اسدالله شیرازی (قلیچ خانی، ۳۲، ۳۳) آثار محمدحسین شیرازی محمدحسین شیرازی نیز یکی از اساتید پیرو مکتب میرعماد در دورٔە قاجـار بـود کـه شـیؤە میرعمـاد را بـه بهترین شکل ممکن اجرا میکرد و این مهم از بررسی مفردات وی مشخص میشـود (تصـویر ۷)؛ امـا در ادامۀ فعالیت خود از شیؤە میرعماد عبور کرد و به شیوه ای متفات رسید که از جمله ویژگیهـای آن میتـوان به مواردی مانند جمع وجور کردن حروف و اتصالات ، گوشت دار (ضـخیم ) نوشـتن ، تغییـر نقطـه از شـش دانگ به کوچک تر اشاره کرد.
(
, 
, 
)
