چکیده:
مسئلۀ دجال در بیشتر ادیان بیان شده و فتنه او به پیامبران یادآوری شده است. نخستین‌بار در رساله یوحنا به او اشاره شده است. مقصود یوحنا از دجال، کسانی هستند که دربارۀ تجسم مسیح، آراء گوناگون دارند، و نیز هر روحی که تجسم عیسی را انکار کند، دجال است. اما پیش‌زمینه‌های شکل‌گیری مفهوم دجال را می‌توان در مباحث مکاشفاتی و فرجام‌شناسانه دوره‌های اولیه تاریخ یهود، به ویژه در کتاب دانیال یافت. این موضوع در متون اسلامی نیز به صورت-های گوناگون آمده و در مورد اصل آن احتمالاتی داده شده است. برخی معتقدند که شخص است، برخی معتقدند، نوع و وصف است. با ورود مضامین قرآنی و اسلامی به ادب فارسی، مضامین مربوط به دجال نیز مورد استفادۀ شاعران قرار گرفته و در شعرشان انعکاس یافته است. قصد شاعران از بیان این مضامین صرفا تلمیح نبوده، بلکه از آنها برای بیان دیدگاه‌های خود در قالب تشبیه و استعاره، نماد استفاده کرده‌اند. هر چند دجال شخصیتی منفور است و در شعر فارسی بازتاب گسترده‌ای نداشته است؛ با وجود این، همین بازتاب کم، ویژه و قابل توجه است. در شعر فارسی «شخص بودن دجال» غالب است و شاعران به احتمالات دیگری که در متون اسلامی دربارۀ او داده شده است توجهی ندارند. این مقاله، چگونگی بازتاب دجال در دوحیطه متون اسلامی و شعر فارسی را دربخش‌های جداگانه بررسی کرده و درضمن نتیجه‌گیری، مقایسه‌ای میان این دو حیطه در این موضوع به عمل آورده است.
The issue of the Antichrist has been mentioned in most religions and his sedition has been reminded to the prophets as first mentioned of him in the Epistle of John. According to John, the Antichrist is any one who has different opinions about the embodiment of Christ, and any spirit that denies the embodiment of Jesus is the Antichrist. But the background to the formation of the concept of the Antichrist can be found in the apocalyptic and revelationtic discussions of the early periods of Jewish history, especially in the book of Daniel. This issue has been mentioned in various forms in Islamic texts and some possibilities have been given about its origin. Some believe that he is a person and some believe that he is a type and a description.With the introduction of Quranic and Islamic themes in Persian literature, themes related to the Antichrist have also been used by poets and have been reflected in their poetry. The poets' intention in expressing these themes was not merely an allusion, but they used them to express their views in the form of similes, metaphors and symbols. Although the Antichrist is a hated figure and has not been widely reflected in Persian poetry; Nevertheless, this reflection is low, special and significant. In Persian poetry, "the person of the Antichrist" is predominant and poets do not pay attention to other possibilities given about him in Islamic texts. This article has examined the reflection of the Antichrist in two areas of Islamic texts and Persian poetry in separate sections and, in conclusion, has made a comparison between these two areas in this regard.
خلاصه ماشینی:
بـه منظور رسيدن به اين هدف، ابتدا نظريات اديان مختلف دربـارٔە دجـال آورده شـده اسـت ؛ سپس به بررسي دجال در متون اسلامي و شعر فارسـي پرداختـه ؛ سـير بـازنمود دجـال و مضامين مربوط به او از زمان ورودش به شعر فارسي تا شعر معاصر توضيح داده شده اسـت و در ضمن نتيجه گيري، مقايسه اي ميان اين دو حيطه در اين موضوع به عمل آمده است .
خر دجال در مورد چهارپايي که دجال برآن سوار است نيـز روايـات زيـادي وجـود دارد کـه از آنجمله مي توان به موارد زير اشاره کرد: «إنه يخرج علي الحمار، عرض ما بين أذنيه ميل » (صدوق، ١٤٠٥: ٥٢٩).
صائب نيز هماننـد سـنايي و شاعران عارف ديگر از مضامين مربوط به دجال براي بيان انديشـه هـاي عرفـاني خـويش سود مي جويد و از آنجاکه استاد مسلم اسلوبمعادله است ، تقابل عيسي و دجال بـراي او اين زمينه را ايجاد مي کند که اسلوب معادله هاي زيبا بيافريند.
گروهي دجال را باوجود ويژگي هاي شگفتي که در روايـات بـراي او برشمرده شده است ، موجـودي واقعـي مـي داننـد کـه در آخرالزمـان ظـاهر شـده و بـه فريب کاري مي پردازد و گروهي به دليل ويژگـي هـاي افسـانه اي، او را موجـودي نمـادين دانسته اند و معتقدند روايات در مورد او بيشتر به زبان استعاره سخن گفتـه انـد، بـر ايـن اساس، منظور از دجال، شخص دجال نيست ، نوع دجال است ؛ پس دجالها خواهند بـود نه دجال؛ يعني افرادي که با توسل به حيله و نيرنگ درصدد فريب مردم هستند؛ ولي بـا اين حال ممکن است يکي از آنان که تبلور اين صفات در وي از همه بيشتر اسـت نشـانة ظهور باشد.
(
, 
, 
)
