چکیده:
بیشترِ پژوهشهای انجامشده دربارۀ عینالقضات، عارف نامور و متفکر بزرگ در سنت عرفانی ایران و اسلام، دربارۀ مسائل تاریخیِ مربوط به زندگی وی و یا برخی آراء عرفانی و کلامی او بوده است. این در حالی است که اندیشۀ عینالقضات دربردارندۀ ظرفیتهای سیاسی مهمی است که تاکنون مغفول مانده است. این جستار بر آن است که در چارچوب رهیافت دلالتی- پارادایمی، نحوۀ مواجهۀ وی با بحرانهای زمانهاش و درک و تحلیل وی از آنها را بررسی کند. پرسش محوری پژوهش این است که شیوۀ مواجهۀ عینالقضات با وضعیت سیاسی و فکری زمانهاش حاوی چه دلالتهای سیاسی است و مهمترین این دلالتها و ظرفیتهای فکری و سیاسی کداماند؟ این مطالعه نشان میدهد که عینالقضات همدانی متفکری است که در عین سیراب شدن از آبشخور اندیشۀ عرفانی، تحلیل و تبیین دقیق و هشیارانهای از وضعیت و بحرانهای سیاسی زمانۀ خود داشته و نقدهای جدی و بنیادینی نسبت به این وضعیت عرضه کرده است. مدعای مقالۀ حاضر این است که مواجهۀ انتقادی عینالقضات با بحرانها و چالشهای فکری و سیاسی زمانهاش، متضمن دلالتهای سیاسی آشکاری در اندیشۀ وی است. از این رو عینالقضات نهتنها یک عارف عالیمقام در میراث عرفانی است بلکه متفکری روشنبین و صاحب دغدغه و حساس نسبت به عرصۀ عمومی و حیات سیاسی است.
Ayn al-Qudat Hamadani, despite his short life, is one of the prominent thinkers of the mystic tradition of Iran and Islam. Most of the research about this famous mystic has been around historical issues related to his lifetime or his mystic and theological views. This is while Ayn al-Qudat Hamadani’s thoughts contain significant political dimensions that have been neglected so far. This study, adopting the framework of paradigmatic-implicative approach, intends to examine the way he dealt with the crises of his time and his interpretations of them. Accordingly, the study aims to investigate the most important political implications and intellectual potentials residing in Ayn al-Qudat Hamadani’s method of confronting the political and intellectual crises of his time. The results of this study show that Ayn al-Qudat Hamadani is a thinker who, while being immersed in mystic thought, has a precise and conscious analysis and explanation of political crises and circumstances of his time and has offered serious and vehement criticisms of them. The present article argues that Ayn al-Qudat Hamadani’s critical confrontation with the intellectual and political crises and challenges of his time entails obvious political implications in his thoughts. Accordingly, Ayn al-Qudat can be considered not only a prominent figure in the realm of mysticism but also a sagacious intellectual who is deeply concerned about issues in public and political spheres.
خلاصه ماشینی:
دربــارة زمينــه هــا و جزئيــات قتــل عين القضات تحليل هاي مختلفي وجود دارد که از جملة اين روايت ها مي توان به حسادت و بدانديشي فقيهان مرتجع و قشري وابسته به نظام سلجوقي ، منازعات پيچيـدة رجـال سياسـي فصلنامة علمي ادبيات عرفاني ، سال ١٣، شماره ٢٦، پاييز ١٤٠٠ / ١٢٣ هم عصر وي بر سر قدرت و مطامع مادي ، آزادانديشي قاضي و نقد صريح و بي محاباي وي بر رجال متنفذ سياسي و نيز علماي وابسته ، اشاره کرد.
در پژوهش هاي موجود دربارة عين القضات آنچه وضوح بيـشتري دارد، ايـن اسـت کـه وي هيچ گاه به عنوان يک انديشمند سياسي به معناي مصطلح و يا نويسنده اي بـا آثـاري کـه مستقيما به سياست پرداخته باشد، شناخته نشده و تاکنون از اين منظر بـه آثـار وي نگريـسته نشده است .
درمجموع ، آثار مذکور بيشتر به زواياي انتقادي انديـشة قاضـي بـدون توجـه کـافي بـه فصلنامة علمي ادبيات عرفاني ، سال ١٣، شماره ٢٦، پاييز ١٤٠٠ / ١٢٥ سياسي بودن انديشة وي پرداخته اند، درحالي که جستار حاضر با بازآفريني محيط سياسـي ــ اجتمـاعي و زمينــة فکـري و زبــاني زمانـة قاضــي مـي کوشــد امکـان هــاي سياسـي انديــشة عين القضات همداني را استنباط و استخراج کند.
در ايـن راسـتا توجه به مقولة «خدمت و دو قطب آن » در تصوف عملي عين القضات مي تواند حاوي نکات انتقادي و تبييني قابل تـوجهي باشـد و همچنـين مبحـث «راسـتين بـودن اصـل مـذاهب » نيـز ازآن جاکه به نکوهش مذهب مختار سلجوقي و آراء علماي اهـل سـنت نزديـک بـه دربـار پرداخته است ، مـي توانـد تبيـين و تحليـل عـين القـضات از اوضـاع سياسـي ايـران در عـصر سلجوقيان را تا حد زيادي مشخص نمايد.