چکیده:
سیاوش پس از رهایی از دام سودابۀ کامجو به محض شنیدن خبر حملۀ افراسیاب به توران میرود و پس از غلبه بر دشمن پیشنهاد صلح را میپذیرد. کاووس از سیاوش میخواهد صد تن گروگان را به ایران بفرستد و بجنگد. سیاوش در این گیرودار ذهنی پیشنهاد بهرام و زنگه را نیز قبول نمیکند و میگوید فرمان شاه از همه چیز عالم بالاتر است، «ولیکن به فرمان یزدان دلیر/ نباشد که و مه، نه پیل و نه شیر» (فردوسی، 1386: 2/ 273)؛ بنابراین بدون اینکه پیمانشکنی را روا داشته باشد، به توران زمین پناهنده میشود. در این جستار، بحث بر سر ضبط «فرمان یزدان» است که در همۀ چاپها (بهجز چاپ ژول مول) به پیروی از قدیمترین نسخ (فلورانس 614 و لندن 675) مصراع نخست چنین آمده است: «ولیکن به فرمان یزدان دلیر..». با عنایت به اینکه ضبط اکثریت نسخ و دستنویس نویافتۀ سعدلو «پیمان یزدان» است، با توجّه به فحوای کلام و محور عمودی ابیات و همنشینی اجزاء سخن فردوسی و نیز دلایل و شواهدی دیگر، این حدس نیرو میگیرد که جایگزینی «فرمان یزدان» به جای «پیمان یزدان» دستبرد کاتبانی است که شناختی عمیق از فرهنگ پیمانداری ایرانیان و سیاوش نداشتهاند. تکرار این ضبط در ابیات پیش و پس بیت مورد بحث نیز دلیل بر سستی ضبط دستبردۀ کاتبان است. از سویی بنا بر روش تحلیلی ـ توصیفی شواهد چندی از شاهنامه مویّد ضبط «پیمان یزدان» است که در آنها سخن از گواه گرفتن خداوند در پیمانهاست و یک سر این عهد و پیمان با یزدان است که این پیمان نباید شکسته شود.
خلاصه ماشینی:
از طرفی با بریدن از راستی و پیمانداری، ناخشنودی کردگار در پی است و عقوبت و کیفر این سری و آن سری: برین گونه پیمان که من کردهاماگر سر بگردانم از راستیپراکنده شد در جهان این سَخُنزبان برگشایند هر کس به بدبه کین بازگشتن، بریدن ز دینچُنین کی پسندد ز من کردگار؟شوم کشوری جویم اندر جهان به یزدان و سوگندها خوردهامفراز آید از هر سوی کاستیکه با شاه ترکان فگندیم بُنبه هر جای بر من چُنان چون سزدکشیدن سر از آسمان و زمینکجا بر دهد گردش روزگار؟که نامم ز کاووس گردد نهان (فردوسی، 1386: 2/ 271ـ270) بهرام و زنگه همینکه این پریشانی و آشفتگی او را میبینند، پیشنهاد میکنند که به جنگ ادامه بدهد، امّا سیاوش این کار را از آن دو خردمند نمیپذیرد و میگوید: چنین داد پاسخ که «فرمان شاهولیکن به فرمان یزدان دلیرکسی کو ز فرمان یزدان بتافت برآنم که برتر ز خورشید و ماهنباشد کِه و مِه، نه پیل و نه شیرسراسیمه شد خویشتن را نیافت (فردوسی، 1386: 2/ 273) بحث بر سر ضبط «فرمان یزدان» در مصراع نخست بیت دوم از ابیات آمده از تصحیح خالقیمطلق است.
این ضبط در اکثر چاپهای شاهنامه؛ از جمله چاپ کلکته (1829: 1/420)، چاپ بروخیم (1314: 3/ 585)، چاپ مسکو (1965: 3/ 70)، تصحیح مینوی از داستان سیاوش (1369 الف: 1/ 63) بهگونۀ «فرمان یزدان» آمده است، جز چاپ ژول مول که بدین صورت است: ولیکن به پیمان یزدان دلیر نباشد ز خاشاک تا پیل و شیر (فردوسی، 1369 ت: 2/ 146) خالقیمطلق (1386: 2/ 273) ضبط «فرمان یزدان» را در متن مصحّح خود با توجّه به نسخۀ فلورانس مورّخ 614 ق.
» جز چاپ ژول مول که به این صورت است: و لیکن به پیمان یزدان دلیر نباشد ز خاشاک تا پیل و شیر (فردوسی، 1369 ت: 2/ 146) خالقیمطلق (1386: 2/ 273) ضبط «فرمان یزدان» را در متن تصحیح خود با توجّه به کهنترین نسخۀ موجود شاهنامة دستنویس فلورانس مورّخ 614 ق.