چکیده:
دوره ای که از سقوط صفویان آغاز شد و تا خاتمه سلسله قاجار ادامه یافت با صفات متعددی توصیف گردیده است. ولی شاید بتوان گفت بجز در دورههای کوتاهی از این دوران نسبتا طولانی، عدم وجود دولت مرکزی یا ناتوانی آن در ایجاد امنیت و ثبات، بهترین توصیف برای ویژگی حکومت است. شواهد متعددی برای این مدعا میتوان آورد؛ ولی ناامنی فزاینده در نواحی مختلف کشور شاهد مناسبی است که نشان میدهد دولت مرکزی روز به روز ضعیفتر میگردید. ناحیه شمال شرق ایران در این دوره پدیدهای را تجربه مینمود که به حملات ترکمنان مشهور است. این حملات از اواخر دوره صفوی کم و بیش با ضعف دولت مرکزی آغاز شد و تا پایان عصر ناصری، متناسب با میزان ضعف و قدرت دولت مرکزی در نوسان بود. سفرنامهنویسانی که در این دوره از نواحی شمال شرقی ایران عبور کردهاند، به طور معمول به پدیده مذکور اشاره کرده و هریک به شواهدی از ناپایداری اقتصادی در آنجا اشاره نمودهاند. پژوهش حاضر میکوشد با تکیه بر نوشتههای این سفرنامهنویسان، با روش تحلیل کیفی، به این سوال پاسخ دهد که علت ناپایداری حیات اقتصادی شمالشرق ایران در دوره زمانی سقوط صفویان تا پایان عصر ناصری چه بود. فرضیه پژوهش آن است که ضعف فزاینده دولت در برقراری امنیت، موجب افزایش حملات و ناپایداری اقتصادی این منطقه گردید.
خلاصه ماشینی:
بررسي رابطه ناپايداري حيات اقتصادي شمال شرقي ايران و حملات ترکمنان با تکيه بر سفرنامه هاي خارجي (از سقوط صفويان تا پايان عصر ناصري) حسين هژبريان ، استاديار گروه تاريخ دانشگاه پيام نور تهران چکيده دوره اي که از سقوط صفويان آغاز شد و تا خاتمه سلسله قاجار ادامه يافت با صفات متعددي توصيف گرديده است .
در جهت تبيين اين پديده و بررسي علل و پيامدهاي آن ، اين پژوهش بر آن است از نگاه نوشته هاي سفرنامه نويساني که در دوره پس از سقوط صفويان تا پايان عصر ناصري به نواحي شمال شرق ايران سفرکرده اند، به بررسي مسئله حملات ترکمنان به ايرانيان ساکن شمال شرق و تأثير آن بر وضعيت سياسي و اقتصادي ناحيه مذکور بپردازد و ارتباط آن را با ميزان قدرت دولت مرکزي ايران نشان دهد.
سفرنامه نويس ديگري که براي بررسي شرايط آسياي مرکزي مأموريت يافته بود، جيمز فريزر نام داشت که در گزارش خود اطلاعات ارزشمندي از تأثير حملات ترکمنان در شمال شرق ايران ثبت نموده است .
پس از پخش خبر حمله يک گروه ٢٠٠٠ نفره ترکمن در حوالي ميامي، فريزر به اقدامات مأموران حاکم براي توقف حرکت کاروان ها اشاره دارد که باوجود همه ضعف ها، کارآمدي نسبي دستگاه اجرايي قاجاريه را در اوايل حکومت اين سلسله ، در مقايسه با دوره هاي بعدي نشان مي دهد ولي مناطق شرقي تر، يا مانند روستاي خيرآباد در حدفاصل بدشت تا ميامي ويران شده بودند يا مانند روستاهاي مجاور ميامي براي جلوگيري از حملات ترکمنان به دادوستد با آن ها روي آورده بودند (-٣٤٧ :Ibid ٦٠-٣٥٩ and ٥١).