چکیده:
قرآن کریم در چند آیه ادعای فرعون را درباره ربوبیت و الوهیتش گزارش کرده است. دیدگاه مفسران در تبیین مراد فرعون با کاستی‌های جدی روبه‌روست. بخش عمده این کاستی‌ها در غفلت از پیوند معنایی دو واژه «رب» و «اله» و نیز عدم جامع‌نگری در آیات قرآنی در این زمینه است. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای در گردآوری مطالب، شیوه اسنادی در نقل دیدگاه‌ها، و روش توصیفی تحلیلی در بررسی داده‌‌ها، ابتدا به اصطلاح‌شناسی واژه‌های «رب» و «اله» و رابطه معنایی این دو پرداخته شده، سپس دیدگاه مفسران با نگاهی نظام‌مند به آیات در این زمینه و دسته‌بندی زندگی فرعون در سه دوره ارزیابی گردیده است: ۱. مقطع پیش از رسالت و حرکت حضرت موسی برای هدایت او؛ ۲. مقطع محاجه و استدلال حضرت موسی با فرعون برای ربوبیت حق‌تعالی؛ ۳. زمان نشان دادن معجزات به وی. نتیجه آنکه فرعون در همه مقاطع سه‌گانه، خود را «رب» و «اله» می‌دانست؛ این در حالی بود که وی به ربوبیت و الوهیت خدا جاهل نبوده؛ بلکه از سر علم و لجاجت آن را انکار می‌کرد.
خلاصه ماشینی:
اله همان رب است که انسان به او اشتياق دارد و التجا مي‌برد و نيز به او گرايش دارد و در پيشگاهش به‌عنوان رب کرنش مي‌کند؛ بر اين اساس، اولاً تا انسان به کسي يا چيزي سمت ربوبي ندهد، آن را اله تلقي نمي‌کند؛ به عبارت ديگر، الوهيت بدون ربوبيت امکان‌پذير نيست؛ ثانياً خالقِ حقيقي قطعاً رب و مالک مدبر مخلوقات خويش است (نجارزادگان، بي‌تا، ص190).
اگر تنها خداوند «خالق» همة هستي است، پس به حکم عقل، تنها خدا «ربّ» است؛ يعني مالک مدبر آفرينش تنها اوست و عکس آن؛ چون هيچ کس جز حق‌تعالي خالق به‌معناي واقعي نيست، پس هيچ کس هيچ شأني از شئون ربوبيت ندارد؛ و چون سِمَت الوهيت تنها براي «ربّ» رقم مي‌خورد، پس الهي به‌جز رب يگانة هستي نيست.
ديدگاه دوم نيز ادعاي ربوبيت فرعون را به زمامداري معنا کرده بود که با چند مناقشه روبه‌روست؛ از جمله با معناي «ربّ»، كه به‌معناي مالک تدبير است و مترادف با مَلِک نيست؛ چون مَلک تنها مالک تدبير و مالک مِلک است؛ ولي «ربّ» مالک مُلک و تدبير و مالک مِلک است.
پس منافاتي بين ادعاي فرعون (ادعاي الوهيت) و محاجه با حضرت موسي( که مي‌گويد: «مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرِي» نيست؛ چون فرعون در اين محاجّه، تنها در مقام نفي الوهيت خدا و اثبات الوهيت براي خويش است و متعرض ساير الهه‌هايي که وي و قومش مي‌پرستيدند، نيست (طباطبائي، بي‌تا، ج16، ص37).
در هر صورت، اگر ادعاي ربوبيت و الوهيت فرعون را در محدودة زمامداري او بدانيم، بايد بگوييم كه او در اين مقطع به‌دليل خوي استکباري چنين ادعايي داشت و بر اثر همين امر، خود را مالک مدبر امور مردم و در نتيجه اله آنان مي‌دانست.
(
, 
, 
)
