تاریخ‌نگاری مارکسیستی و ماهیت جامعه و دولت در ایران سنتی مقاله

رویکرد ارتدکس مارکسیستی از اصلی‌ترین چشم‌اندازها در روایت تاریخ ایران از زاویه علوم اجتماعی جدید بوده است. هدف اصلی این مقاله ارائه گزارشی انتقادی از این سنت تاریخ‌نگاری و شناسایی تحلیل آن از ماهیت دولت و جامعه ‌ایرانی است. پرسش‌های اصلی مقاله عبارت‌اند از: 1. مشخصه‌های اصلی درک مارکسیستی از تاریخ ایران کدام‌اند؟ 2. برداشت پژوهشگران مارکسیست از ویژگی‌های جامعه و دولت در فئودالیسم ایرانی چیست؟  3.  ظرفیت‌ها و کاستی‌های این الگو برای تحلیل تاریخ ایران کدام‌اند؟ بر پایه این برداشت ایران مانند همه جوامع شیوه‌های تولید اشتراکی، برده‌داری، فئودالیسم و سرمایه‌داری را تجربه کرده، اما در هر دوره ویژگی‌های عمومی شیوه‌های تولید با ویژگی‌های خاص جامعه ‌ایرانی ‌ترکیب شده و گونه ایرانی این صورت‌بندی‌ها شکل گرفته است. با استفاده از داده‌های کیفی گردآوری شده از اسناد و منابع موجود، در این پژوهش  افزون بر ارائه گزارشی تحلیلی از شکل‌گیری، و فراز و فرود این رهیافت در مراحل تاریخی تلاش می‌شود تا با تمرکز بر مقطع «فئودالی»، ویژگی‌های «فئودالیسم ایرانی» شناسایی شود. محوریت اقتصاد کشاورزی معیشتی، سیطره مناسبات مبتنی بر بهره‌کشی فئودالی، تنوع اشکال مالکیت زمین، وجود ساخت طبقاتی مشخص، تلقی دولت به‌عنوان ابزار طبقه فئودال، چرخه تقویت مالکیت دولتی بر زمین در ابتدای تأسیس دولت و تجزیه آن در اثر واگذاری اقطاع، الگوی غیرمتمرکز اداره امپراتوری، آونگ تکرارشونده تمرکزگرایی-تجزیه‌طلبی فئودالی، تلقی وضعیت ملوک‌الطوایفی به‌عنوان فئودالیسم تکامل‌یافته و تلقی جنبش‌های اجتماعی به‌عنوان ستیزه‌های طبقاتی، از جمله ویژگی‌های مورد تأکید این تحلیل از تاریخ پیشامدرن ایران است. در این مقاله ضمن تأکید بر نارسایی‌های‌ بنیادین این سبک تاریخ‌نگاری، نتیجه‌گیری شده است که برخی درون‌مایه‌های آن می‌تواند مورد توجهی دوباره قرار گیرد.

The Orthodox Marxism approach is one of the main perspectives of analyzing Iranian history from the modern social sciences point of view. The Marxist scholars have sought to understand the logic of Iran's historical transformations based on Marx's theory of Historical Materialism. The main objective of this article is to present a critical investigation of the formation of this approach and identify the main themes of Marxist analysis of Iranian history. The main research questions are as follows: 1. What are the main characteristics of Marxist understanding of Iranian history? 2. What is Marxist scholars’ perception of the characteristics of society and state in Iranian feudalism? 3. What are the merits and weaknesses of this approach for evaluating the history of Iran? In the hypothesis, it is asserted that Marxist scholars based on the general theory of Marx's historical materialism believed that Iran, like other societies, had experienced the primitive communism modes of production, slavery, feudalism, and capitalism, although, in each period, the general characteristics of modes of production had been combined with the specific characteristics of Iranian society, which had led to the formation of the “Iranian” type. Although Marxist explanations and analyses are considerably richer than those of their historical theoretical rival (i.e., the theory of Oriental Despotism), the inadequacy of the Marxist theory prevents it from being a satisfactory and wide-ranging guide for understanding the history of Iran.The findings of the present study are summarized as follows: the use of the Marxist approach to analyze the history of Iran dates back to the post-constitutional period and the beginning of Reza Shah’s reign (1925-1941). However, the most prominent scholars of this tradition included a group of Soviet academicians. Following the translation of this group’s works and the post-1941 dominance of the left’s discourse in the Iranian intellectual space, the Orthodox Marxist analysis gradually became the dominant approach of analysis of Iranian history until the early 1980s. According to these scholars, Iran, like all societies, has experienced the primitive communism modes of production, slavery, feudalism, and capitalism. However, during each period, the general characteristics of modes of production had been combined with the specific characteristics of Iranian society, and the Iranian particular type had been formed. Therefore, these researchers sought to identify the "general" and "specific" characteristics of the Iranian state and society during the above-mentioned four periods.Focusing on understanding Marxist scholars' perceptions of the characteristics of society and the state in the period of "Iranian feudalism", the paper showed that in the group’s works 20 characteristics for the Iranian society and 11 characteristics for the Iranian state have been identified. The notable features emphasized in this analysis of pre-modern history of Iran include the domination of subsistence agriculture and social relations based on feudal exploitation, the diversity of forms of land ownership, the existence of a distinct class structure, the description of the state as a tool of the feudal class, the cycle of strengthening state ownership of land at the early stages of the establishment of the state and its weakening and disintegration due to the transfer of Iqta, the decentralized model of imperial administration, the repetitive pendulum of centralism-feudal separatism, the perception of the status of muluk al-tawa’if as evolved feudalism, the perception of social movements as class struggles. Such characteristics are fundamentally in conflict with the characteristics that Oriental Despotism theorists consider as the characteristics of Iranian state and society. However, the article showed that a group of Iranian Marxist scholars have attempted to include the themes of the theory of Oriental Despotism to explain Iranian feudalism.Based on his critical evaluation of the contributions of the Marxist analytical approach to study the history of Iran, the author concludes that this tradition had analytical advantages compared with the rival theory of Oriental Despotism, because of its consideration of historical dynamics, rejection of static notions as well as highlighting the activism of social forces, and taking into account the complex center-surrounding relations. Despite its merits, the Marxist analytical approach does not have the necessary requirement for a valid analysis of Iranian history, due to its weakness which include the imposition of theory on historical reality, economic reductionism, analytical Westernism, analytical contradiction in the discussion of the position of state in the social system and finally ignoring the pivotal role of tribal actors.

محوريت اقتصاد کشاورزي معيشتي ، سيطره مناسبات مبتني بر بهره کشي فئودالي ، تنوع اشکال مالکيت زمين ، وجود ساخت طبقاتي مشخص ، تلقي دولت به عنوان ابزار طبقه فئودال ، چرخه تقويت مالکيت دولتي بر زمين در ابتداي تأسيس دولت و تجزيه آن در اثر واگذاري اقطاع ، الگوي غيرمتمرکز اداره امپراتوري ، آونگ تکرارشونده تمرکزگرايي-تجزيه طلبي فئودالي ، تلقي وضعيت ملوکالطواي ي به عنوان فئوداليسم تکامل يافته و تلقي جنبش هاي اجتماعي به عنوان ستيزه هاي طبقاتي ، از جمله ويژگيهاي مورد تأکيد اين تحليل از تاريخ پيشامدرن ايران است . کاستي ها و قابليت هاي ناشي از کاربست اين الگو براي تحليل تاريخ ايران کدام اند؟ با توجه به ماهيت اين پرسش هاي پژوهشي، ميتوان ديدگاه مقاله حاضر را به شکل زير صورت بندي کرد: پژوهشگران مارکسيست بر مبناي الگوي عمومي ماترياليسم تاريخي مارکس و در نظر گرفتن ويژگيهاي خاص جامعه ايراني ، در پي شناسايي ويژگي هاي «عام » و «خاص » جامعه و دولت ايراني در دوره هاي اشتراکي ، برده داري، فئودالي و سرمايه داري بوده اند. با مراجعه به آثار نويسندگاني چون پيگولوسکايا و ديگران (١٣٥٣)، پيگولوسکايا (١٣٧٢الف و ١٣٧٢ب )، گرانتوسکي و ديگران (١٣٥٩)، دياکونوف (١٣٤٥)، دياکونوف (١٣٥١)، داندامايف (١٣٨٩)، (١٩٨٤ ,Dandamayev)، انصاف پور (٢٥٣٥)، طبري (١٣٥٨ و ١٣٦٠)، قلياوف (١٣٨٨)، نعماني (١٣٥٨)، لوکونين (١٣٥٠)، پطروشفسکي (١٣٤٤، ١٣٥١ و ١٣٥٤)، آريانپور (١٣٨٢)، آرونوا و اشرافيان (٢٥٣٦)، ايوانف (١٣٥٦ و ٢٥٣٧)، رواساني (١٣٨٨)، سلطان زاده (١٣٨٣)، جزني (١٣٥٨ و ١٣٨٨) و سوداگر (١٣٦٩) ميتوان ويژگيهاي هر دوره از تاريخ ايران را از نگاه اين پژوهشگران شناسايي کرد.