چکیده:
باظهور حاکمیت عباسیان در بینالنهرین و بنای بغداد به عنوان دارالخلافه، اهمیت سیاسی و اقتصادی آن منطقه به طور محسوسی رشد یافت. این شهر از اواسط سدۀ دوم ق به یکی از مراکز عمدۀ تحولات اقتصادی جهان اسلام تبدیل شد و با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص (مرز اتصال بین دو جهان شرق و غرب) جایگاه ممتازی در عرصۀ تجارت و بازرگانی کسب کرد. سؤال اصلی پژوهش این است که چه دلایل و زمینههایی سبب گسترش و رشد تجارت بغداد در دورۀ اول خلافت عباسی شد؟ این تحقیق بهروش تاریخی، در تحلیل و تبیین چگونگی برآمدن بغداد بهعنوان یکی از کانونهای مهم تجارت در این دوره میپردازد. یافتههای پژوهش حاکی است که نقش موقعیت جغرافیایی و سیاسی بغداد و عبور راههای تجاری (خشکی و دریایی) شرق و غرب جهان اسلام از بینالنهرین با مرکزیت آن و ایجاد امنیت و تأسیسات رفاهی سبب رشد و شکوفایی تجاری آن شهر شد. با توجه به کارکرد تجاری ـ بازرگانی بغداد، این شهر نقش مهمی در گسترۀ تمدن دورۀ اسلامی در عرصههای کشاورزی، صنعت، آموزش و علوم ایفا کرد.
Baghdad flourished during the Abbasid period as the center of the Islamic caliphate in political and economic aspects. In the eighth century AD., this city was the center of trade in Islamic civilization due to its geographical privileges. This research seeks the reasons and grounds for this economic flourishment in the first period of the Abbasid caliphate. The findings indicate that Baghdad's geographical and political situation was the reason for this growth. Baghdad was at the intersection of business roads and seaways between the east and west of the Islamic civilization; the city also had security and facilities. This commercial function of Baghdad plays a crucial role in the Islamic civilization's development in agriculture, industry, education, and science.
خلاصه ماشینی:
یافته های پژوهش حاکی است که نقش موقعیت جغرافیایی و سیاسی بغداد و عبور راه های تجاری (خشکی و دریایی) شرق و غرب جهان اسلام از بین النهرین با مرکزیت آن و ایجاد امنیت و تأسیسات رفاهی سبب رشد و شکوفایی تجاری آن شهر شد.
در کنار نهرها و شعب متعدد آن، احداث سد و آببند به عنوان سازه های مکمل نهرها، بخش دیگری از سیاست عمرانی خلفای عباسی بود (ابن خلدون ، ٧٩/١-٨٠) و بنای آنها نقش بارزی در کنترل و هدایت جریان آب و رونق شهرنشینی در نواحی مختلف بغداد ایفا میکرد، زیرا تأسیسات آبرسانی به گسترش شهرنشینی و در نهایت ، شکوفایی روابط تجاری میشد.
بغداد نیز به عنوان مقر اصلی خلفای عباسی به سبب موقعیت سیاسی و اقتصادی خود در تجارت محصولات و کالاهای مختلف تجاری، رونق چشمگیر یافت ، به طوری که ارتباط هر شهری از شهرهای بین النهرین با آن موجب رشد تجارت بغداد شده بود، در این میان به مهم ترین دلایل رشد و گسترش تجارت بغداد اشاره خواهیم کرد: الف .
سیاست ها و اقدامات تجاری خلفا علاقۀ خلفا در دورٔە اول عباسی به کار بازرگانی و توجه آنها در گشودن و نگاهداری امنیت راه های خشکی و دریا در پیشرفت و گسترش تجارت اثر چشمگیر داشت ؛ توجه منصور به راه ها و تأمین امنیت برای تجار در بنای بغداد کاملا لحاظ شده بود (طبری ، ٧/ ٦٥٣-٦٥٢).