چکیده:
امروزه به دلیل وجود تنش آبی ناشی از کاهش بارندگی و بروز خشکسالی در کشور از یک سو و رشد مصرف بی‌رویه از منابع محدود آبی از سوی دیگر، تدوین و توسعه راهکارهایی در جهت بهبود برنامه‌ریزی، مدیریت، پایداری منابع آبی و اصلاح الگوی مصرف در کشور، امری ضروری به شمار می‌رود. یکی از کاربردی‌ترین روش‌ها در این خصوص، تعیین و تخمین میزان اثرگذاری عوامل موثر در تاب‌آوری منابع آبی کشور می‌باشد. پس از بررسی پژوهش‌های مرتبط، نتیجه حاصله آن شد که بیشترین تحقیقات انجام گرفته در این خصوص،
در جهت شناخت معیارهای موثر در ارزیابی، برنامه‌ریزی و پایداری سیستم‌های منابع آبی بوده و تاکنون پژوهش مجزایی در خصوص شناسایی معیارها و زیرمعیارهای موثر در تاب‌آوری منابع آبی ایران انجام نشده است؛ لیکن با اتکا به نتایج حاصل از مقالات و مراجع معتبر، مشخص شد دستیابی به موثرترین عوامل در تعیین تاب‌آوری منابع آب، با استفاده از بکارگیری روش دلفی (به دلیل اعتبار علمی و قابلیت استفاده در سطوح مختلف) امکان‌پذیر است. بر این اساس مطالعه پیش‌رو، با هدف شناسایی، غربالگری و اولویت‌بندی معیارها و زیرمعیارهای تاب‌آوری با استفاده از روش دلفی نگارش شده است. مطابق با اولین گام روش دلفی، در ابتدا لیستی از معیارها و زیرمعیارها به کمک مرور پیشینه پژوهش انتخاب شد و سپس توسط گروهی 24 نفره از متخصصین محیط‌زیست و منابع آب (موسوم به خبرگان)، طی دو مرحله مورد سنجش قرار گرفت. نتیجه حاصل از این ارزیابی، تعیین 3 معیار اکولوژیکی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی به عنوان معیارهای اصلی و استخراج 9 معیار و 18 زیرمعیار می‌باشد. نتیجه آن شد که پس از انجام اولویت‌بندی زیرمعیارها براساس دو فاکتور درجه و درصد اهمیت، به ترتیب زیرمعیارهای آب سطحی (چشمه و رودخانه) و بارش با ضریب اهمیت 2. 62 و2. 28 بعنوان مهمترین و زیرمعیارهای نفوذپذیری (زه‌کشی) و دما به ترتیب ضریب اهمیت 1. 23 و 1. 31 بعنوان کم اهمیت‌ترین زیرمعیارها مشخص شدند. همچنین با نرمال‌سازی ضرایب بدست آمده برای هر یک از زیرمعیارها، فرمولی خطی جهت تخمین تاب‌آوری منابع آب ارائه گردید. امروزه به دلیل وجود تنش آبی ناشی از کاهش بارندگی و بروز خشکسالی در کشور از یک سو و رشد مصرف
بی رویه از منابع محدود آبی از سوی دیگر، تدوین و توسعه راهکارهایی در جهت بهبود برنامه‌ریزی، مدیریت، پایداری منابع آبی و اصلاح الگوی مصرف در کشور، امری ضروری به شمار می‌رود. یکی از کاربردی‌ترین روش‌ها در این خصوص، تعیین و تخمین میزان اثرگذاری عوامل موثر در تاب‌آوری منابع آبی کشور می‌باشد.
پس از بررسی پژوهش‌های مرتبط، نتیجه حاصله آن شد که بیشترین تحقیقات انجام گرفته در این خصوص، در جهت شناخت معیارهای موثر در ارزیابی، برنامه‌ریزی و پایداری سیستم‌های منابع آبی بوده و تاکنون پژوهش مجزایی در خصوص شناسایی معیارها و زیرمعیارهای موثر در تاب‌آوری منابع آبی ایران انجام نشده است؛ لیکن با اتکا به نتایج حاصل از مقالات و مراجع معتبر، مشخص شد دستیابی به موثرترین عوامل در تعیین تاب‌آوری منابع آب، با استفاده از بکارگیری روش دلفی (به دلیل اعتبار علمی و قابلیت استفاده در سطوح مختلف) امکان‌پذیر است. بر این اساس مطالعه پیش‌رو، با هدف شناسایی، غربالگری و اولویت‌بندی معیارها و زیرمعیارهای تاب‌آوری با استفاده از روش دلفی نگارش شده است. مطابق با اولین گام روش دلفی، در ابتدا لیستی از معیارها و زیرمعیارها
به کمک مرور پیشینه پژوهش انتخاب شد و سپس توسط گروهی 24 نفره از متخصصین محیط‌زیست و منابع آب (موسوم به خبرگان)، طی دو مرحله مورد سنجش قرار گرفت. نتیجه حاصل از این ارزیابی، تعیین 3 معیار اکولوژیکی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی به عنوان معیارهای اصلی و استخراج 9 معیار و 18 زیرمعیار می‌باشد. نتیجه آن شد که پس از انجام اولویت‌بندی زیرمعیارها براساس دو فاکتور درجه و درصد اهمیت، به ترتیب زیرمعیارهای آب سطحی (چشمه و رودخانه) و بارش با ضریب اهمیت 2. 62 و2. 28 بعنوان مهمترین و زیرمعیارهای نفوذپذیری (زه‌کشی) و دما به ترتیب ضریب اهمیت 1. 23 و 1. 31 بعنوان کم اهمیت‌ترین زیرمعیارها مشخص شدند. همچنین با نرمال‌سازی ضرایب بدست آمده برای هر یک از زیرمعیارها، فرمولی خطی جهت تخمین تاب‌آوری منابع آب ارائه گردید.
Today, due to water stress Caused by reduced rainfall and drought in the country on the one hand and the growth of uncontrolled consumption of limited water resources on the other hand, formulating and developing strategies to improve planning, management, sustainability of water resources and consumption patterns in The country is a necessity. One of the most practical methods in this regard is to determine and estimate the effectiveness of effective factors in the resilience of water resources in the country. After reviewing related researches, it was concluded that most of the researches done in this regard have been in order to identify the effective criteria in the evaluation, planning and sustainability of water resources systems and So far, no separate research has been conducted to identify the effective criteria and sub-criteria in the resilience of Iran's water resources; However, relying on the results of articles and authoritative references, it was found that achieving the most effective factors in determining the resilience of water resources, using the Delphi method (due to scientific validity and usability at different levels) is possible. Accordingly, the present study has been written with the aim of identifying, screening and prioritizing resilience criteria and sub-criteria using the Delphi method. According to the first step of the Delphi method, first a list of criteria and sub-criteria was selected by reviewing the research background and then evaluated by a group of 24 environmental and water resources experts (called experts) in two stages. The result of this evaluation is to determine 3 ecological, socio-cultural and economic criteria as the main criteria and to extract 9 criteria and 18 sub-criteria. The result was that after prioritizing the sub-criteria based on two factors of degree and percentage of importance, surface water sub-criteria (spring and river) and precipitation with a coefficient of importance of 2.62 and 2.28 as the most important and permeability sub-criteria (drainage) and temperature, respectively. Significance coefficients of 1.23 and 1.31 were identified as the least important sub-criteria, respectively. Also, by normalizing the obtained coefficients for each of the sub-criteria, a linear formula was proposed to estimate the resilience of water resources.
خلاصه ماشینی:
جدول ١- معیارها و زیرمعیارهای موثر در تاب آوری منابع آب Table 1- Criteria and sub-criteria effective in resilience of water resources ردیف گروه معیار معیار زیرمعیار دما بارش تبخیر اقلیم رطوبت نسبی سرعت باد سری تابش خورشیدی اکولوژیک هیدرولوژی آب سطحی (چشمه و رودخانه ) 1 آب زیرزمینی (چاه و قنات ) زیستی تراکم پوشش گیاهی خاکشناسی نفوذپذیری (زه کشی) شیب فیزیوگرافی جهت جغرافیایی ارتفاع از سطح دریا جمعیت دموگرافی نرخ رشد جمعیت سطح سواد و آگاهی تهدیدات انسانی اجتماعی- فرهنگی مداخلات انسانی و مدیریتی اقدامات تروریسمی 2 شکست در بخش خدمات فرهنگ مصرف و درک شکست در بخش خدمات اجتماعی درک اجتماعی از کمبود آب خانگی کاربری اراضی و نوع مصارف کشاورزی اقتصادی آب صنعتی 3 دامداری و مرغداری اکولوژیکی (حقابه زیست محیطی ) بهداشت و سلامت عمومی بهداشت و سلامت عمومی تعرفه آب هزینه سرانه تولید ناخالص داخلی پس از تکمیل دور اول پرسشنامه ، از آنجا که در روش دلفی، فرآیند مشخصی برای تجزیه وتحلیل داده ها و ارزیابی سطح اجماع وجود ندارد (٥٧ :٢٠٠٧ ,.
جدول ٣- تعیین اولویت زیرمعیارهای تاب آوری منابع آب Table 3- Prioritize sub-criteria for water resources resilience اولویت زیرمعیار 1 آب سطحی (چشمه و رودخانه ) 2 بارش 3 آب زیرزمینی (چاه و قنات ) 4 کشاورزی/اکولوژیکی (حقابه زیست محیطی) 5 سرمایه گذاری در زمینه حفظ منابع آب 6 جمعیت 7 فرهنگ مصرف آب /درک اجتماعی از کمبود آب 8 تبخیر 9 نرخ رشد جمعیت /بهداشت و سلامت عمومی 10 خانگی 11 تراکم پوشش گیاهی 12 سطح سواد و آگاهی/صنعتی 13 دما 14 نفوذپذیری (زه کشی) شایان ذکر است علیرغم نظرات متفاوت خبرگان در اهمیت زیرمعیارها، پس از تجمیع نظرات و محاسبه ضرایب اهمیت ، برخی از زیرمعیارها دارای ضرایب یکسانی با یکدیگر شدند؛ بنابراین اولویت آن ها نیز برابر در نظر گرفته شد.
(
, 
, 
)
