چکیده:
طی 65 سال گذشته، مورخان اروپایی،آمریکایی و روس کوشیده اند علل حمله قوای متفقین در 25 اوت 1941 به ایران را بررسی کنند. محدودیت در دسترسی به اسناد رسمی، مدت ها مانعی بر سر راه پژوهش در این باره بوده است، اما از هنگامی که بریتانیا و روسیه اسناد مربوط به حوادث 1941م. را به تدریج از طبقه بندی محرمانه خارج کرده اند، انبوهی مطلب پیرامون این موضوع منتشر شده است. با این همه، مورخان معاصر کلیت موضوع را درک نکرده اند و بیشتر بر علل حمله تمرکز داشته و حتی در این باب راه اغراق نیز پیموده اند. در این مقاله، رایج ترین عللی را که مورخان برای اشغال ایران پذیرفته اند، تحلیل می کنیم و می کوشیم به مهم ترین علت حمله متفقین به ایران برسیم. در پژوهش حاضر به منابع اولیه و ثانویه روسی که برای خوانندگان انگلیسی زبان کمتر شناخته شده اند، توجه خاصی داشته ایم. اسناد مربوط به اشغال ایران در سال 1941م. شامل اطلاعات مهمی است که پژوهشگر می تواند از آن طریق، زاویه ای نو به حوادث مربوط به این دوران بگشاید.
خلاصه ماشینی:
١ عـلاوه بـر ايـن ، غالـب مراکـز اسـنادي 2 روسيه ، که اسناد مربوط به اشغال ايران را در اختيار دارند، ماننـد وزارت امـور خارجـۀ روسـيه ، آرشيو مرکزي وزارت دفاع روسيه ،٣ آرشيو نظامي دولت روسيه ،٤ آرشيو تاريخ سياسي اجتمـاعي ايالتي روسيه ،٥ آرشيو سرويس امنيتي فدرال فدراسيون روسيه ،٦ آرشيو امنيـت ملـي روسـيه و 7 آرشيو آکادمي پزشکي ارتش ٨همچنان چندان مايل نيسـتند بـه پژوهشـگران بـراي اسـتفاده از اسناد و اطلاعات اجازه بدهند، اما اين مشکل با اقدام وزارت امور خارجۀ روسيه در انتشار اسـناد مربوط به جنگ دوم جهانيتا حدي برطرف شد.
هر چنـد ايـن يکسـونگري در آثـار ايوانـوف و پرويزپور٢ نيز مشترک است و آنها نيز ترجيح مي دهند تا تهاجم متفقين بـه ايـران را در نتيجۀ تهديد آلمان توضيح دهنـد(١٩٧٨,Parvizpur ;١٩٥٢,Ivanov)،بـا وجـود نقـص مذکور، آثار آنها اهميت بسيار دارند، زيرا تفصيل قابل توجهي از حوادث مربوط به اشغال ايران به دست مي دهند و انبوهي منابع در اختيار داشته اند.
دامنـۀ ايـن اسـناد در روسـيه بسـيار وسـيع اسـت : توافقنامـه هـا و يادداشت هاي رسمي ، مکاتبات محرمانۀ سفارت شوروي در لندن و تهرانبه علاوة کابل ، آنکارا و برخي ديگر از پايتخت ها، خـاطرات شخصـي سـفراي شـوروي در ايـران و بريتانيـاي کبيـر، گزارش هاي غيرمحرمانۀ نظامي و سرويس اطلاعاتي شوروي و نيز اسناد پيروزي هاي آلمـان و ايتاليا، از طريق ايناسناد است که پژوهشگران مي توانند به شرايط ايران از زاويۀ ديـد شـوروي بنگرندو اين موضوع ، درک بهتري از علل عمليات نظامي روسيه به دست مي دهد.
، «براي لندن همين اندازه کافي بود که فشار بر تهران را اندکي بيشتر کند» تا جاسوسان آلماني از ايـران اخـراج شـوند ,Vneshnyaya Politika) Documenty uneshney politiki SSSR (Moscow, 2000) xxiv: 230) روشن اسـت کـه حتـي در سـال ١٩٤١م .