چکیده:
کاوشهای باستانشناسی در گورستانهای عصر آهن ایران، بهخصوص در نواحی شمال و غرب ایران، نشاندهندۀ وجود اشیاء متنوع آیینی است که بههمراه جسد در گورها قرار دادهشدهاند. بخش عمدهای از اشیاء بهدستآمده از کاوشهای گورستانهای عصر آهن ایران، اشیائی هستند که از آلیاژهای مس، بهخصوص آلیاژ مفرغ قلعی ساختهشدهاند. در این پژوهش چهار عدد از اشیاء آلیاژ مس متعلق به دو محوطۀ ورکبودِ لرستان و مارلیکِ گیلان مورد مطالعات آزمایشگاهی قرارگرفتهاند. هدف از این پژوهش، شناسایی ترکیب آلیاژ و ویژگیهای ریزساختاری در این اشیاء فلزی (بهعنوان مطالعۀ موردی) و مقایسۀ نتایج با مطالعات انجامشده درگذشته، بهمنظور شناسایی روش تولید و ساخت اشیاء ساختهشده از آلیاژهای مس در این دو محوطۀ عصر آهن ایران است. پرسش پژوهش بدینقرار است: فناوری تولید اشیاء آلیاژ مس در دو محوطۀ مورد مطالعه چه بوده است؟ به اینمنظور، جهت شناسایی ترکیب فلز/آلیاژ و عناصر اصلی و فرعی تشکیلدهندۀ آن و همچنین مشاهدات ریزساختاری از روشهای آنالیز Micro-PIXE و مشاهدات میکروسکوپی (متالوگرافی) استفادهشده است. نتایج آنالیز شیمیایی اشیاء موردمطالعه بیانگر این است اشیاء شامل سه مورد آلیاژ دو جزئی مس و قلع (مفرغ قلعی) و یک مورد آلیاژ مس و روی (احتمالاً برنج) است. اشیاء مفرغی حاوی درصد متفاوت قلع در ترکیب هستند که میتواند نشاندهندۀ روند تولید آلیاژ مفرغ با استفاده از روش کنترل نشدۀ آلیاژسازی باشد. اینامر در اشیاء مفرغی متعلق به عصر آهن ایران معمول بوده است. در ترکیب یک نمونه حدود 14% وزنی روی اندازهگیری شده است که این میزان میتواند بیانگر تولید آلیاژ برنج (احتمالاً بهشکل تصادفی) باشد. نتایج مطالعات میکروسکوپی نیز نشان میدهد که مرحلۀ اول ساخت اشیاء موردمطالعه ریختهگری بوده است که برروی تعدادی از اشیاء بعد از عملیات ریختهگری، عملیات ترمومکانیکی (بهمیزان محدود) انجامشده است. تنها یک شئ با استفاده از چرخههای متناوب کار و تابکاری ساختهشده است.