پل بیستون در شاهراه خراسان-بغداد: ویژگی‌های معماری، روند شکل‌گیری و تاریخ‌گذاری مقاله

بیستون از دیرباز همواره در مسیر پررفت‌وآمد کاروان‌های بازرگانی و نظامی، هیئت‌های سیاسی، سفرهای شاهانه به‌همراه کارگزاران سلطنتی، پیک‌های حکومتی، زائران عتبات‌عالیات و حاجیان‌ قرار داشته است. این گروه‌ها برای ورود و خروج از بیستون به ناچار باید از روی پل بیستون گذر می‌کرده‌اند؛ از این‌رو به‌دلیل اهمیت فراوان این پل، بازسازی، مرمت و نگه‌داری آن همواره موردتوجه حکومت‌ها بوده است. پل بیستون در مسیر جادۀ خراسان بزرگ به بغداد در راستای شرقی-غربی برروی رودخانۀ دینورآب در حاشیۀ شرقی شهر کنونی بیستون قرار دارد. این پل 145 متر طول دارد و دارای 6 دهانه است. اجزای معماری تشکیل‌دهندۀ پل عبارتنداز: بستر پل، پایه‌های سنگی، پشت‌بندها، طاق دهانه‌ها، جان‌پناه‌ها و گذرگاه. پایه‌های پل با لاشه‌سنگ و ملات شفتۀ ‌آهک و روکار از سنگ‌های تراش‌خورده در اندازه‌های مختلف ساخته شده است. دیوارها، پشت‌بندها و طاق‌های پل را با آجرهایی در ابعاد و رنگ‌های متفاوت ساخته‌اند. تا پیش از انجام پژوهش‌های باستان‌شناختی در اطراف این پل، که به سرپرستی نگارنده در سال‌های 1380 و 1381 ه‍ش. انجام‌گرفت، پژوهشگران ساخت آن‌را به دورۀ صفویه نسبت می‌دادند؛ اما کاوش‌های باستان‌شناختی و مطالعات معماری نشان‌داد که این پل در هشت مرحله و در زمان‌های مختلف بنیان‌گذاری، بازسازی و مرمت شده است. زمان‌بندی ساخت بخش‌های مختلف پل از طریق بررسی شواهد باستان‌شناختی، مطالعات مقایسه‌ای، بررسی نوع مصالح به‌کاررفته، چگونگی کاربرد آن‌ها و هم‌چنین آزمایش‌های سن‌سنجی به روش ترمولومینسانس مشخص شده است. نتایج این پژوهش‌ها نشان‌داد که پایه‌های سنگی پل بیستون در اواخر دورۀ ساسانی ساخته شده‌اند؛ اما ادامۀ ساخت پل همانند دیگر طرح‌های زیرساختی ساسانی در بیستون به‌طور ناگهانی متوقف شده است. پس‌ازآن حسنویه‌ها، یکی از حکومت‌های محلی نیمۀ غربی ایران، ساخت این پل را به اتمام رسانده‌اند و در ادوار سپسین (سلجوقی، ایلخانی، صفوی، قاجار و پهلوی اول) نیز بخش‌هایی از این پل بازسازی و مرمت شده است.