چکیده:
از آنجایی که یکی از کهن ترین گونه های تفسیر قرآن تفسیر روایی یا ماثور است و این گونه از تفسیر مبتنی بر احادیث منقول از پیامبر (ص ) و روایات امامان معصوم (ع ) است ، استناد به این نوع از تفاسیر و استمداد از آن ها برای شرح و توضیح آیات شریف قرآن از اهمیت و مقبولیت بیشتری نزد عالمان و مفسران قرآنی برخوردار بوده است .
مفسران شیعی و اهل سنت در بیان مصادیق و شان نزول بسیاری از آیات قرآنی که در نتیجه در تفسیر ایشان دخیل است ، اختلاف نموده و اغلب سخنانی متعارض و متناقض با یکدیگر بیان نموده اند. تعصبات ناشی از گرایش های مذهبی که به این اختلافات دامن میزنند، مهم ترین مانع برای دستیابی به تفسیر صحیح و مراد اصلی خداوند شده است . در این صورت برای وصول و راهیابی به مصادیق و شان نزول آیاتی که مورد اختلاف فریقین است ، راهی جز رجوع به سخنان پیامبر اکرم (ص ) و معصومان (ع ) که از مصداق آیه و شان نزول آیه حکایت دارد، وجود ندارد. یکی از آیاتی که در تفسیر آن ، روایات صحیح معصوم (ع ) نقشی اساسی و پررنگ دارد، آیات نفس مطمئنه در فراز پایانی سورة مبارک فجر است . روایات بسیاری در شان نزول این آیات و بیان مصادیق آن صادر شده است که از مهم ترین آنها این است که حضرت سیدالشهداء، حسین بن علی (ع ) مصداق اتم و اکمل آیات پایانی سورة فجر است . لازم به توضیح است روایاتی که در ذیل آیات مذکور نقل شده اند، یا در صدد بیان مصداق آیه هستند یا شان نزول آن را بیان میکنند. نوشتار پیش رو که متضمن روایات شیعه و عامه دربارة مصداق و شان نزول آیات پایانی سورة فجر است ، به توضیح و بررسی این روایات میپردازد و با دلایلی که خواهد آمد روشن خواهد شد روایاتی که در منابع اهل سنت ، بین آیات نفس مطمئنه و خلیفۀ اول یا سوم ارتباط ایجاد نموده ، به دلایلی از جمله ضعف سندی یا تعداد کم این روایات قابل اطمینان نیستند. در مقابل ، روایاتی که این سوره را مخصوص امام حسین (ع ) دانسته اند و آن حضرت را مصداق آن آیات به شمار آورده اند، آن قدر شایع و مشهور هستند که بینیاز از دفاع باشند.
خلاصه ماشینی:
نوشتار پيش رو که متضمن روايات شيعه و عامه دربارة مصداق و شأن نزول آيات پاياني سورة فجر است ، به توضيح و بررسي اين روايات ميپردازد و با دلايلي که خواهد آمد روشن خواهد شد رواياتي که در منابع اهل سنت ، بين آيات نفس مطمئنه و خليفۀ اول يا سوم ارتباط ايجاد نموده ، به دلايلي از جمله ضعف سندي يا تعداد کم اين روايات قابل اطمينان نيستند.
رواياتي که اين آيه را در شأن ابوبکر آورده اند، در تفاسير مشهوري از جمله تفسير طبري، تفسير القرآن العظيم ابن أبي حاتم و الدر المنثور في تفسير المأثور ذکر شده اند که بيشتر به نقل از سعيد بن جبير از ابن عباس است : الف ) «حدثنا علي بن الحسين : حدثنا أحمد بن عبد الرحمن بن عبد الله الدشتکي، حدثنا أبي عن أبيه عن أشعث ، عن جعفر عن سعيد بن جبير عن ابن عباس في قوله : يا أيتها النفس المطمئنۀ ارجعي إلي ربک راضيۀ مرضيۀ قال : نزلت و أبو بکر جالس ، فقال : يا رسول الله ما أحسن هذا فيقال : أما إنه سيقال لک هذا» (ابن أبي حاتم ، ١٤١٩: ٣٤٣٠/١٠).
علاوه بر روايات فوق که آيه را در شأن خليفۀ اول و سوم دانسته اند، دو روايت ديگر، ذيل آيۀ مذکور در تفسير ابن ابي حاتم و الدرالمنثور سيوطي وارد شده است که مراد از نفس مطمئنه ، پيامبر اکرم (ص )، حمزه يا حبيب بن عدي است : الف ) «أخرج ابن مردويه عن ابن عباس رضي الله عنهما يا أيتها النفس المطمئنۀ قال هو النبي صلي الله عليه و سلم » (ابن أبي حاتم ، ١٤١٩: ٣٤٣٠/١٠ و سيوطي، ١٤٠٤: ٣٥٠/٦).