چکیده:
هم‌سانی های زال با ایزد ـ پهلوانانی در اساطیر هند و ایرانی که در گذر روزگار در ساخت‌هایی دیگرسان نیز بازنموده شده‌اند، می‌تواند یادآور پیوستگی آن شخصیت‌ها در روزگاری ازلی یا اندیشۀ اسطوره‌پرداز نخستینه باشد؛ از این‌رو، در این جستار با روش توصیف و تطبیق، در پی بازشناخت ریشه‌های داستان و شخصیت زال در اساطیر روزگار هند و ایرانی، نمونه‌هایی از همانندی زال با ایندرهَ، اورمزد، مهر و ورونا در ریگ‌ودا و شاهنامه نشان داده شده است. بر پایۀ این جستار، زال با دورشدن از خانواده و پرورش در کنام سیمرغ، به جایگاه ایزدینۀ خود در البرزکوه بازمی‌گردد و با پیوستگی به مهر و خورشید، بنیاد همانندی و شاید این‌همانی خود را با اسطورۀ ایندرهَ که در گذر روزگار گزاره‌هایی از اسطورۀ میتره (مهر) و ورونا (اهورامزدای اوستایی) را ستانده بوده است، استوار می‌کند. اسطورۀ گیاه سوما که نیروبخش ایندره و فراهم‌آورندۀ زمینۀ رویین‌تنی برای او است، در خویش‌کاری بنیادین خود یعنی درمان‌بخشی، به پَرِ درمان‌گرِ سیمرغ در حماسۀ ملی می‌ماند که زال را به رویین‌تنی رسانده بوده است. اسطورۀ گیاه سوما در داستان ایندره، با درخت همه‌تخمۀ درمان‌بخش که برپایۀ متون زردشتی، آشیان سیمرغ بر آن نهاده شده بود، نیز سنجیدنی است. همانندی‌های زال با ایندره که بسامدی درخور درنگ دارد، این انگاره را سامان می‌دهد که این دو پیوندی ریشه‌ای با یک‌دیگر دارند و یا نمایندۀ بن‌مایه‌هایی هم‌سان و پراهمیت بوده که در اندیشۀ نیاکان به گونه‌ای ویژه و برجسته تکرار می‌شده است و در پردازش داستان‌های حماسی ـ اسطوره‌ای روایی داشته است.
Similarities of Zal with deity warriors in the Iranian and Indian mythologies which are represented with different structures in the course of time could be reminiscent of the consistency of those characters in eternal days or the prime myth producing mind. For this reason using descriptive analytic method the purpose of this article is to recognize the roots of the tales centering around the character of Zal in the Indo Iranian mythologies. Examples of similarities between Zal and Indra, Ormazd, Mehr, and Veruna in Rigveda and Shahnameh is shown. Zal who is raised far from his family in Simorgh’s nest returns to his divine abode in the Alborz mountains and upon uniting with Mehr or the sun, establishes his similitude with the myth of Indra which borrowed statements from the myth of mythra or (Mehr) upon passing time. The myth of Suma, a plant which gives power to Indra and provides a basis for his invincibility in its prime function that is healing property resembles the healing feather of Simorgh in the national epic which rendered Zal invincible. The myth of Soma in Indra’s tale is comparable with the healing tree upon which Simorgh’s nest rests according to Zoroastrian texts. The high frequency of similarities between Zal and Indra are worthy of contemplation and strengthens the assumption that these two are closely related or are representative of the same important themes repeated in a peculiar, significant way in the minds of ancestors and had been a common feature in creation of the mythological epic narratives.
خلاصه ماشینی:
زال ، ایندره ، مهر، ورونا، سیمرغ مقدمه اگرچه اساطیر هند و ایرانی در گذر روزگار در ریخت ها و چهره هایی نوتر بازنموده شده اند؛ هم چنان بنیاد یگانگی خود را پاس داری کرده اند و با پژوهش در گسترۀ این دسته از روایت های هم ریشه و هم تبار، می توان پیوستگی شخصیت های حماسۀ ملی را با ژرف ساخت کهن آنان دریافت ؛ برای نمونه ، اسطورۀ گستردۀ ایزد ایندر (ایندره )١که در میان مردمان گروه هند و ایرانی ـ و شاید هند و اروپایی ـ جایگاهی ویژه داشته بوده است ، با جدایی هندوان از ایرانیان و بویژه دیگرگونیهای آیینی و دینی پس از سربرآوری زردشت ، با پاس داشت بن مایه های راستین خود، در چهره هایی دیگر و به گونۀ شخصیت هایی جدای از هم ، نمایان شده است که جز با پژوهش های تطبیقی میان شخصیت های اسطوره ای هند و ایرانی، دریافتنی نیست .
بر پایۀ سخن فردوسی، سام تا دیرزمانی از داشتن فرزند، ناکام و ناامید درمانده بود: نگــه کــن کــه مــر ســام را روزگــار چــه بــازی نمــود ای پســر گــوش دار نبـــود ایـــچ فرزنـــد مـــر ســـام را دلـــــش بـــــود جوینـــــدۀ کـــــام را (فردوسی، ١٣٦٦: ١/ ١٦٤) اگرچه برخی پژوهش گران این خواهش دیریاز سام را به امید و اندیشۀ دراز زروان برای داشتن فرزند پیوند زده اند (مختاری، ١٣٦٩: ١٩٢)، آیا نمیتوان چنین نیز پنداشت که خواست دیرزمان سام برای فرزندداری و سپیدموی زاده شدن زال ، بر روی هم بازتابی است از پیر زاده شدن ایندره در اسطورۀ هندی؟ همان گونه که ایندره هنگام زاده شدن «آسمان و زمین را از وجود خود پر کرد» (ریگ ودا، ١٣٧٢: ٢٠١) زال نیز پس از زادن ، فرمان روای آسمان و زمین میشود.
(
, 
, 
)
