بررسی و نقد رویکردهای پژوهشی آیات رهبری در منابع مدیریت اسلامی مقاله

یکی از وظایف اساسی مدیر، رهبری نیروی انسانی سازمان است. هر‌چه دانش مدیریت بیشتر توسعه می‌یابد، به همان نسبت نیز اهمیت تحقیق و توجه درباره رهبری روبه‌فزونی گذارده می‌شود. در مدیریت اسلامی، آثار فراوانی در این موضوع سامان یافته است؛ اما میزان کمیت و کیفیت این پژوهش‌ها بررسی، تحلیل و سطح‎بندی نشده‌اند. هدف این پژوهش، تعیین «کمیت»، «کیفیت» و «سطح تحلیل» استنادات قرآنی رهبری در منابع مدیریت اسلامی است. این تحقیق با روش فراتحلیل انجام شد و سی‌و‌نه منبع که به بحث رهبری از منظر قرآن کریم پرداخته بودند،  بررسی شدند. نتایج تحقیق نشان‌دهنده این است که در منابع سی‌و‌نه‌گانه از نظر کمیت 891 آیه استفاده شده بودند و از نظر موضوعی در مجموع به 178 موضوع رهبری (با تکرار) توجه شده است که  موضوعات درنهایت در این مقاله به 17 موضوع و عنوان کلی دسته‌بندی شدند. از نظر سطح تحلیل، مباحث در شش سطح، تحلیل و بررسی شده‌اند که عبارتند از: استنادات «تأییدی»، «تطبیقی»، «مقایسه‌ای»، «نقادانه»، «نظریه‌پردازانه» و «الگومدارانه». اغلب آیات استنادی در سطح تأییدی و تطبیقی قرار داشتند و در سطوح بعدی به ترتیب از میزان پژوهش‌ها کاسته شده بود. در سطح نظریه‌پردازانه و الگومدارانه، پژوهشی اساسی، درخور و جامع بر اساس قرآن انجام نشده است در‌حالی‌که پژوهش‌ها باید به سوی نظریه‌پردازی و ارائه الگو و کاربردی شدن هدف‌گذاری گردند.

One of the main duties of a manager is to lead the organization’s human resources. The more management knowledge is developed, the more the importance of research and attention to leadership is increased. In Islamic management, many works have been conducted on this topic; but the quantity and quality of these researches have not been investigated, analyzed and leveled. The purpose of this research is to determine the “quantity”, “quality” and “level of analysis” of the Quranic references to leadership in Islamic management sources. This research was conducted with the meta-analysis method and thirty-nine sources that discussed leadership from the perspective of the Holy Quran were examined. The results of the Research indicate that 891 verses were used in terms of quantity in thirty-nine sources, and 178 topics of leadership (with repetition) were paid attention to in total, and the topics were finally categorized into 17 topics and general titles in this article. In terms of the level of analysis, the topics have been analyzed and examined in six levels, which are: “affirmative”, “adaptive”, “comparative”, “critical”, “theorizing” and “model-oriented” citations. Most of the cited verses were in the affirmative and comparative levels, and in the next levels, the amount of research was reduced respectively. At the theorizing and model-oriented levels, no basic, appropriate and comprehensive research has been conducted based on the Quran, while the research should be aimed at theorizing and presenting a model and applying it.

1ـ تبیین مدل رهبرى در سازمان بر‌اساس سبب نزول، مجموعه مقالات قرآن و مدیریت، عبدالمؤمن حکیمى، 1396؛ 2ـ ویژگی‌های رهبری در قرآن، محمد ابراهیم شفق، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، جامعة المصطفی(، 1389؛ 3ـ نقد نظریه رهبری تبادلی با تاکید بر قرآن کریم، مجتبی اسکندری، دوفصلنامه اسلام و مدیریت، سال چهارم، شماره 7، 1394؛ 4ـ تفسیر موضوعی قرآن کریم (دانش مدیریت در قرآن)، سید صمصام‌الدین قوام، قم، نشر معارف، چ اول، تابستان1393؛ 5ـ طراحی الگوی رهبری اثربخش سازمانی با رویکرد الگوی اسلامی‌ایرانی پیشرفت، سیدعلی اکبر افجه‌ای، عبدالحسین خسرو پناه، عبدالله بانشی، مدیریت در دانشگاه اسلامی‌7، سال سوم، شماره1، بهار و تابستان 1393؛ 6ـ ﺗﺒﯿﯿﻦ اﻟﮕﻮی رﻫﺒﺮی ﻗﻮم ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ( (ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻗﺮآﻧﯽ)، ﻣﺼﺒﺎح ﺑﺎﻗﺮی، ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﮐﺎﻇﻤﯽ ﻧﺠﻒ آﺑﺎدی، اندﯾﺸﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ راﻫﺒﺮدی ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ، ﺷﻤﺎره دوم، ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن 1392، ﺷﻤﺎره ﭘﯿﺎﭘﯽ41؛ 7ـ تصمیم‏گیرى، رهبرى و ارتباطات اثربخش در قرآن بر‌اساس داستان سلیمان و ملکه سبا (مقاله)، على نقى امیرى، مجموعه مقالات، چاپ اول، 1389؛ 8 ـ مدیریت اسلامی، مهدی نایه، تهران، انستیتو ایز ایران، 1392؛ 9ـ اصول مدیریت از دیدگاه قرآن کریم، صفر مراد حسین‌اف، پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد، جامعة المصطفی(، 1368؛ 10ـ نگرشی بر مدیریت در اسلام، مجموعه مقالات ارائه شده در چهارمین سمینار بین‌المللی مدیریت اسلامی، نوشته جمعی از علما و دانشمندان، مرکز آموزش مدیریت دولتی، چ دوم، 1375؛ 11ـ ویژگی‌های عمومی‌مدیریت در اسلام، جعفر سبحانی، فصلنامه علمی‌پژوهشی ﻓﺮآﯾﻨﺪ و توسعه، دوره6، شماره3، پاییز 1371؛ 12ـ اصول و مبانی مدیریت اسلامی ‌و الگوهای آن، سکینه روشن، تهران، موسسه کتاب مهربان نشر، چ اول، 1385؛ 13ـ اصول مدیریت اسلامی ‌و الگوهای آن (ج1)، ولی‌الله نقی‌پور، مرکز آموزش دولتی، چ ششم، 1379؛ 14ـ الادارة ـ الزامات و المفاوضات ـ (المنظور الاسلامی ‌و المعاصر و التجربة السعودیة)، عبدالرحمن الجویبر، الدار العربیة للموسوعات، الطبعة الثالثه، 2011م؛ 15ـ مدیریت اسلامی، محمدرضا سرمدی، دانشگاه پیام نور، چ نهم، 1382؛ 16ـ روابط انسانی در مدیریت اسلامی، مهدی شکارچی، قم، انتشارات آستان مقدس حضرت معصومه(، چ اول، 1392؛ 17ـ کاربرد اصول مدیریت در جوامع با جهت‌گیری اسلامی، علی فایضی، تهران، فطرت، چ اول، 1375؛ 18ـ پرتوی از اخلاق مدیریت در اسلام، حجت‌الاسلام یوسف عربانی، انتشارات دانشگاه گیلان، چ اول، 1378؛ 19ـ اخلاق مدیریت در اسلام، محمد محمدی ری شهری، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی؛ 20ـ مبانی و اصول مدیریت اسلامی، علی‌رضا علی احمدی و حسین علی احمدی، تهران، انتشارات تولید دانش، چ دوم، 1386؛ 21ـ مدیریت اسلامی، سید علی اکبر افجه، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی علامه طباطبایی، چ هشتم، 1388؛ 22ـ مدیریت اسلامی، مسعود احمدی، تهران، نشر ویرایش، چ اول، 1383؛ 23ـ مباحثی از مدیریت اسلامی، عبدالله جاسبی، دانشگاه آزاد اسلامی، چ اول، 1380؛ 24ـ رهبری در اسلام، محمد محمدی ری شهری، انتشارات دارالحدیث، چ اول، 1375؛ 25ـ ولایت، رهبری، روحانیت، سید محمد حسینی بهشتی، بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید آیت‌الله دکتر بهشتی، چ چهارم، 1386؛ 26ـ الادارۀ الرشیده، عنان شیخ الارض و احمد عبدالسلام دباس، بیروت، دارالفکر، الطبعۀ الاولی، 1432ه.