چکیده:
یکی از هنرهای سنتی مرتبط با معماری، گره‌چینی است که بر اساس ساختار و اجزاء در فضاهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته و در غنای فضای معماری نقش مؤثری دارد. هدف از این تحقیق، بررسی تطبیقی ویژگی‌های بصری و الگوهای تزئینی آثار گره‌چینی در معماری سنتی منازل مسکونی تاریخی است. دوره تاریخی این آثار شامل دوره افشاریه، قاجار، و اوایل دوره پهلوی است که همگی در شهر درمیان در استان خراسان جنوبی واقع هستند بر این اساس نگارندگان در پی پاسخ به این پرسش‌ها بودند که ویژگی‌های بصری آثار گره‌چینی در خانه‌های تاریخی منطقه درمیان چیست و مقایسه تطبیقی خانه‌ها، از حیث کاربرد و نقوش، حائز چه نکاتی در هنر گره‌چینی معماری مسکونی منطقه درمیان است. مقاله حاضر از نظر شیوه نگرش و پرداختن به مساله، توصیفی- تحلیلی و از نظر شیوه انجام، تحلیل محتواست. در این پژوهش 5 اثر از خانه‌های تاریخی درمیان شامل خانه توکلی، خانه عبدالعظیم‌بیک نوزاد، خانه عبداله‌بیک مسینایی، خانه عبداله‌خان رفیعی و خانه مهدی‌خان رفیعی که دارای تزئینات گره‌چینی هستند مورد مطالعه قرار گرفته و نقوش گره‌چینی در معماری این خانه‌ها از دیدگاه بصری و الگوی طراحی بررسی گردید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد بیشتر گره‌چینی‌ها از نوع مشبک و کمترین تعداد از نوع توپر می‌باشد. متنوع‌ترین گره‌چینی‌ها را می‌توان در خانه مهدی‌خان رفیعی مشاهده کرد که علاوه بر دارا بودن یک اثر گره‌چینی ترکیبی توپُر-مشبک که در نوع خود منحصر بفرد است، از گره‌چینی در ساخت نرده، ارسی، درب و پنجره استفاده شده است. رایج‌ترین کاربرد گره‌چینی در معماری مسکونی خانه‌های مورد مطالعه، به کارگیری گره مشبک در بازشوها (پنجره) است. این نوع گره‌سازی علاوه بر تامین نور و حفظ جریان باد، به دلیل به‌کارگیری در فضای تابستان‌نشین طبقه‌ی بالای عمارت، موجب حفظ محرمیت فضای خصوصی بنا شده است. از نظر تطبیق کمیت و کیفیت آثار گره‌چینی با دوره تاریخی هر بنا نیز می‌توان این نکته را بیان نمود که هر چه خانه‌ها از قدمت تاریخی بیشتری برخوردار هستند، تعداد و کیفیت آثار از تنوع و کاربرد بیشتری در معماری مسکونی برخوردار است. لذا در خانه‌های متعلق به اواخر افشاریه مانند خانه عبداله‌بیک مسینایی و خانه مهدی‌خان رفیعی، از هنر گره‌سازی به طور گسترده‌تر و پرکاربردتری از خانه‌های قاجاری (خانه عبدالعظیم‌بیک نوزاد) و پهلوی (خانه توکلی) استفاده شده است. داده‌های پژوهش حاکی از آن است که دست‌کم 11 نوع گره مختلف در خانه‌های مورد مطالعه قابل شناسایی است. پرکارترین و متنوع‌ترین هندسه نقوش را در ساخت ارسی خانه توکلی و خانه مهدی‌خان رفیعی می‌توان مشاهده نمود. به علاوه، پرکاربردترین هندسه، گره هشت و چهار است. بر اساس نتایج پژوهش حاضر، پرکاربردترین گره، گره هشت و چهار و پرکاربردترین آلت؛ مربع، سِلی و ترنج تند می‌باشد. زمینه گره در بیشتر آثار مربعی، ولی کادر آن مستطیل می‌باشد. همچنین خانه مهدی‌خان رفیعی واجد متنوع‌ترین نوع گره‌سازی هم از حیث هندسه نقوش و هم از حیث کاربرد و استفاده از گره در معماری داخلی است.
One of the traditional arts related to architecture is Girih wood working which is used in different spaces based on structure and components, and therefore has an effective role in the richness of the architectural space. The purpose of this study is a comparative study of visual features and decorative patterns of Girih wood workings in traditional architecture of historic residential houses. The historical period of these works includes the Afshar, Qajar, and early Pahlavi periods, all of which are located in the city of Darmiyan in the province of South Khorasan. The present article is descriptive-analytical in terms of attitude and approach to the problem and content analysis in terms of method. In this study, 5 historical houses including Tavakoli , Abdul Azim Beyk , Abdullah Beyk, Abdullah Khan and Mahdi Khan Houses which possess wooden Girih decorations have been studied . The results of this study show that most of the girih are of mesh type and the least number are of solid type. The most diverse girih can be seen in the house of Mehdi Khan Rafiei. The most common application of girih in the residential architecture of the studied houses is the use of mesh girih in the openings (windows). This type of girih , in addition to providing light and maintaining wind flow, has maintained the privacy of the private space due to its use in the summer living space on the upper floor of the mansion. In terms of matching the quantity and quality of girih works with the historical period of each building, it can be said that the more historical the houses are, the more variety and quality of works there is in residential architecture. Therefore, in the houses belonging to the late Afshar dynasty, such as the house of Abdullah Beyk and the house of Mehdi Khan Rafiei, the art of girih has been used more widely than the houses of Qajar (Abdul Azim Bayk) and Pahlavi (Tavakoli). The research data indicate that at least 11 different types of girih can be identified in the studied houses. The most prolific and diverse geometry of the designs can be seen in the construction of Tavakoli and Mahdi Khan Rafiei Houses. In addition, the most widely used geometry is girih naming "eight and four". According to the results of the present study, Mehdi Khan Rafiei house has the most diverse type of girih making both in terms of geometry of designs and in terms of application and use of girih in interior architecture.
(
, 
, 
)
