چکیده:
در دوره قاجار، نوشتجات مختلفی درباره شطرنج توسط افرادی از طبقات مختلف جامعه اعم از روحانیون، شاهزادگان و روشنفکران با اهداف مذهبی، آموزشی و سیاسی تالیف شدند که به «رسائل شطرنجیه» معروف گشتند. هدف از این پژوهش که با تاکید بر نسخه‌های خطی و منابع تاریخی تدوین شده است، پاسخ به این پرسش است که شطرنج چه جایگاهی در فرهنگ عمومی مردم دوره قاجار داشت؟ رسائل شطرنجیه با چه اهدافی تدوین شدند؟ و چه تفاوت‌هایی میان آنها وجود دارد؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که در دوره قاجار، فرهنگ بازی شطرنج در میان طبقه حاکمه و سپس عموم مردم رواج پیدا کرد. گستردگی این بازی، منجر به اظهار نظر افراد مختلف در حیطه‌های گوناگون نسبت به این بازی شد و رساله‌های کوتاه و بلندی در رد، آموزش و مقبولیت شطرنج تالیف شدند. این آثار در محتوا، شکل و هدف با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند که نشان از تشدد آراء و عقاید نسبت به شطرنج در جامعه ایران دوران قاجار دارد. ریشه دیدگاه‌های مختلف در مورد شطرنج، به مباحث فقهی، تاریخی، فرهنگی و سیاسی باز می‌گردد که در این مقاله به آنها پرداخته شده است.
Various writings about chess were written by people from different classes of society, including clergymen, princes, and intellectuals with religious, educational, and political purposes, which became known as "Rasaʼil satranjiya"(chess treatises) during the Qajar period. The purpose of this study based on manuscripts and historical sources is to answer the question of what place chess had in the people's general culture in the Qajar period. For what purpose were the letters of chess written? And what are the differences between them? The findings of the research show that during the Qajar period, the culture of playing chess became popular among the ruling class and then the general public. The extent of this game led to the opinions of different people in different fields regarding this game and short and long treatises were written on the rejection, education, and acceptability of it. These works have differences in their content, form, and purpose, which shows the intensity of opinions and ideas towards chess in the Iranian society of the Qajar era. The origin of different views about chess goes back to jurisprudence, history, culture, and politics, which are discussed in this article.
خلاصه ماشینی:
هدف از اين پژوهش که با تاکيد بر نسخه هاي خطي و منابع تاريخي تدوين شده است ، پاسخ به اين پرسش است که شطرنج چه جايگاهي در فرهنگ عمومي مردم دوره قاجار داشت ؟ رسائل شطرنجيه با چه اهدافي تدوين شدند؟ و چه تفاوت هايي ميان آنها وجود دارد؟ يافته هاي تحقيق نشان ميدهند که در دوره قاجار، فرهنگ بازي شطرنج در ميان طبقه حاکمه و سپس عموم مردم رواج پيدا کرد.
نمونه موفق اين روش ، کتاب «مناظره شطرنج و نرد» حسام الدين خوارزمي است که در قرن هفتم يا هشتم هجري تاليف شد و در آن نويسنده تلاش کرد با شوخي و طنز، نحوه بازي نرد و شطرنج را آموزش دهد و ارزش هاي مهره ها را در قالب حماسه بيان کند (خوارزمي، نسخه خطي: برگ ١٣-١).
٣- رواج بازي شطرنج ميان طبقه حاکمه قاجار تعدد و تنوع سفرنامه ها، خاطرات و زندگي نامه هايي که از دوره قاجار به جا مانده است ، اطلاعات ارزشمندي از لايه هاي مختلف اجتماعي مردم ايران و سبک زندگي آنها ارائه ميدهند.
Hess⅛m, Chess Book, National Library and Records Organization of Iran, No: 5-1628.
Unknown author, Science of Chess and Geometric Shapes, Organization of Documents and National Library of Iran, No: 1119784.
Unknown author, Science of Chess, Organization of Records and National Library of Iran, no: 5-15549.
(
, 
, 
)
