چکیده:
نسخۀ شکوهمند شاهنامۀ شاهطهماسبی در مکتب تبریز دوم صفوی (907 تا 938 ق) کتابت و مصورسازی شده است. بنا بر تحقیقات نگارندگان از میان 258 نگارۀ موجود در آن، 74 نگاره شامل تصویر بناهایی هستند که با درجات متفاوتی از جزئیات، عرصۀ زیست و تعامل انواع گوناگونی از پیکرهها را به تصویر میکشند. هدف این پژوهش ارائۀ روشی برای کمّیکردنِ مقدار پیچیدگی روابط میان پیکرههای انسانی و عرصۀ معماری به لحاظ فرمی در این نسخه بوده است؛ به این منظور پس از وضوح بخشیدن به مفهوم «پیچیدگی»، عوامل موثر بر آن شامل تعداد و تنوع پیکرهها از منظر جنسیت و سن، تعداد اجزاء و مساحت عرصۀ معماری و ارتباط و تعامل آنها با پیکرهها در نظر گرفته شدند و تابع مبیّن شاخص «پیچیدگی» بر اساس آنها ارائه شد. محاسبۀ مقدار شاخص در نگارههای این نسخه نشان میدهد که نگارۀ «کابوس ضحاک» دارای بیشترین مقدار پیچیدگی معادل 392، نگارۀ «خان هفتم اسفندیار» دارای کمترین مقدار پیچیدگی معادل 66، و شاخص پیچیدگی 74 درصد از نگارههای این نسخه مقداری بین 124 تا 266 است. به دنبال رویکردهایی که تا کنون در جهت شناخت هنر نگارگری وجود داشته است، این شیوهنامه راهکاری نوین برای بررسی نگارهها از جنبههای فرمی و ساختاری را پیش مینهد. با ارائۀ چنین شاخصهایی میتوان نسبت به ارزیابی و دستهبندی نگارهها از جنبههای گوناگون اقدام نمود، راه حلی مناسب برای انتخاب، مطالعه، و همچنین قیاس آنها با نگارههایی از دیگر نسخهها در اختیار داشت و به شناخت بهتری از این میراث گرانبها دست یافت. این پژوهش از منظر ماهیت دادهها از نوع کمّی و به لحاظ هدف، کاربردی است و گردآوری اطلاعات با روش کتابخانهای صورت پذیرفته است.
The glorious version of Shahnameh of Shah Tahmasebi was written and illustrated in the Second Tabriz Safavid School (907-938 AH). According to the authors' research, out of 258 paintings in it, 74 have illustrated buildings that depict different areas of life, living spaces and interactions with different degrees of detail. The purpose of this study was to provide a way to quantify the complexity of the relationship between human figures and the architectural realm in terms of form in this version; For this purpose, after clarifying the concept of "complexity", the factors affecting it, including the number and variety of human figures in terms of gender and age, the number of components and area of the architectural realm and their relationship and interaction with the figures were considered and the function of the index "Complexity" was presented based on them. Calculating the value of the index in the drawings of this version, shows that the painting "Nightmare of Zahhak" has the highest amount of complexity equal to 392, the painting "Isfandiyar’s Seven Labours" has the lowest value of 66, and the complexity index of 74% of the drawings is between 124 and 266.
Following the approaches that have existed so far to understand the art of Persian painting, this method offers a new way to examine the drawings from a formal and structural point of view. By providing such indicators, it is possible to evaluate and categorize the paintings from various aspects, have a suitable solution for selecting, studying, as well as comparing them with paintings from other versions, and gain a better understanding of this precious heritage. This research is quantitative in terms of the nature of the data and is applied in terms of purpose, and data collection has been done by library method.
خلاصه ماشینی:
هدف این پژوهش ارائۀ روشی برای کمّیکردنِ مقدار پیچیدگی روابط میان پیکرههای انسانی و عرصۀ معماری به لحاظ فرمی در این نسخه بوده است؛ به این منظور، پس از وضوحبخشیدن به مفهوم «پیچیدگی»، عوامل مؤثر بر آن شامل تعداد و تنوع پیکرهها از منظر جنسیت و سن، تعداد اجزا و مساحت عرصۀ معماری و ارتباط و تعامل آنها با پیکرهها در نظر گرفته شدند و تابع مبیّن شاخص «پیچیدگی» بر اساس آنها ارائه شد.
تا کنون پژوهشهایی دربارۀ عناصر تصویری نگارگری در مکاتب گوناگون (ازجمله عناصر معماری و پیکرههای انسانی) انجام شده و ارتباط میان آنها از جنبههای مختلف مورد توجه قرار گرفته است، اما هدف تحقیق حاضر ارائۀ روشی جهت تبیین پیچیدگی روابط میان پیکرهها و عناصر معماری به لحاظ فرمی در نسخۀ شاهنامۀ شاهطهماسبی به صورت شاخصی کمّی است که از این پس «پیچیدگی» نامیده میشود.
این پژوهش با دقت نظر در نگارههای مشتمل بر عناصر معماری و پیکرهها و روابط فیمابین در نسخۀ مصور شاهنامۀ شاهطهماسبی شکل گرفت و با هدف دستهبندی نگارهها، نسبتبه ارائۀ شیوهای برای تعیین میزان پیچیدگی روابط میان عناصر معماری و پیکرهها به لحاظ شکلی و ظاهری، به صورت شاخصی کمّی اقدام شد؛ به این منظور، کل 74 نگارۀ مشتمل بر بنا در این نسخه به دقت بررسی شدند و عوامل مؤثر بر مقدار شاخص «پیچیدگی» در آنها شناسایی شد.