سیر تحول حیاط در خانه‌های یزد از دورۀ آل مظفر تا صفوی مقاله

یزد شهری تاریخی است که قدیمی‌ترین ساختمان‌های مسکونی را در خود جای‌ داده است. در دورۀ 77 سالۀ حکومت آل مظفر، یزد به‌عنوان مرکز حکومتی وسیع با قلمروی گسترده شد و شکوه و رونق برای این شهر به وجود آمد. در دورۀ صفوی نیز به‌مانند حکومت مظفری به‌واسطۀ امنیت و آرامش شهر یزد، شاهد افزایش ساخت‌وساز خانه‌ها هستیم. یکی از اجزای لاینفک خانه‌ها در دوران آل مظفر و صفوی، حیاط است. در لابه‌لای تحولات معماری مسکونی در این دوران شاهد گونه‌های متفاوت و متنوعی از فضای حیاط در این خانه‌ها هستیم؛ به‌گونه‌ای که تحول حیاط یکی از جلوه‌های عملی و نظری دگرگونی اندیشه‌های معماری است. به‌واسطۀ تنوع خانه در دوران آل مظفر و صفوی و صورت نگرفتن پژوهشی جداگانه دربارۀ کرونولوژی حیاط و سیر تحول آن از دورۀ آل مظفر تا صفوی، در این تحقیق به آن پرداخته ‌شده است. این پژوهش بر مبنای اسناد و مدارک تاریخی و همچنین مطالعات میدانی صورت گرفته است. روش این پژوهش تحلیلی‌تاریخی و منبع اصلی آن، منابع تاریخی مانند کتاب تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد برای دورۀ آل مظفر و جامع مفیدی و جامع جعفری برای دورۀ صفوی است. در این پژوهش ابتدا به تبیین ویژگی‌های خانه در متون تاریخی و سپس سعی در معرفی اجمالی معماری خانه‌های موجود شده است. مقایسۀ تطبیقی بین حیاط‌ها از جنبه‌های کالبدی، مرحلۀ بعدی تحقیق است که به‌صورت گزارش‌های کمی بیان ‌شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در دورۀ آل مظفر سه گونه حیاط به صورت‌های اندرونی، باغچۀ پشتی (باغ خلفی) و سرابستان به کار می‌رفته است. در دورۀ صفوی حیاط‌های اندرونی و سرابستان به حیات خود ادامه دادند و خبری از حیاط‌های مشجر کوچک در پشت ایوان نیست. در نهایت می‌توان بیان کرد که حیاط خانه‌باغ‌های صفوی برگرفته از الگوی سرابستان مظفری و وفادار به طرح خانه‌باغ‌های مظفری بوده و با تغییرات درون آن به‌روزشدۀ الگوهای پیشین خود است.

Yazd is a historical city that has the oldest residential buildings. It was a large government center exhibiting glory and prosperity in the 77-year period of Muzaffarid rule. In the Safavid era as well, Yazd saw an increase in residential construction due to the governing sense of security and peace in the city. One of the integral parts of houses built then was the courtyard, many diverse types of which remain from that period. The evolution of the courtyard represents the practical and theoretical transformations of architectural thought. The diversity of house forms during that period and the chronology and evolution of the courtyard from the Muzaffarid to the Safavid era are the inquiries of this research. This research uses historical documents as well as field studies. The analytical-historical method is employed and the main historical sources include Tarikh-e Yazd and Tarikh-e jadid-e Yazd (for the Muzaffarid era) as well as Jame‘e Mofidi and Jame‘e Ja‘fari (for the Safavid era). First, the characteristics of the houses in the historical texts are explained and then, the architecture of existing houses is briefly introduced. Then, a comparative study of the physical aspects of the courtyards is completed in the form of quantitative reports. The findings show that during the Muzaffarid era, three types of courtyards were used: inner courtyard, khalf-e-bagh, and sarabostan (a small garden that was built next to old houses and had a great impact on the microclimate). In the Safavid era, the inner courtyard and sarabostan continued to exist but the khalf-e-bagh courtyards were not built anymore. Finally, it can be said that the design of courtyards in the Safavid garden houses is a continuation and upgrade of the model of Muzaffarid sarabostan and harmonious with the design of the Muzaffarid garden houses.