چکیده:
آداب الحرب و الشجاعه نوشتۀ محمّد بن منصور بن سعید، ملقّب به مبارکشاه و مشهور به فخر مدبّر، از متون مشهور نیمۀ اوّل قرن هفتم هجری است. مبارکشاه در این کتاب، بهتفصیل دربارۀ آیین کشورداری، اسبشناسی، جنگ و سپاهیگری سخن گفته است. آداب الحرب بهدلیل اشتمال بر انواع واژهها، اصطلاحات و تعابیر خاص، ارزشها و فواید فرهنگنگاشتی درخور توجّهی دارد؛ امّا تاکنون، چنانکه باید، در تألیف فرهنگها از آن استفاده نشده و ارزشهای بیشمار آن ناشناخته مانده است. در این مقاله سعی کردهایم نمونههایی از تازهها و ارزشهای لغوی آداب الحرب را عرضه کنیم. این امر میتواند هم در تکمیل فرهنگهای نوشتهشده و احیاناً اصلاح برخی از خطاهای راهیافته به آنها مؤثّر باشد و هم به فرهنگنویسان در تألیف فرهنگهای آتی یاری رساند. برای این منظور و برای رسیدن به صحیحترین صورت ضبطهای این کتاب، علاوه بر متن چاپی، از چند دستنوشتۀ موجود نیز بهره بردهایم و نتیجۀ یافتههای خود را با توجّه به لغتنامۀ دهخدا نشان دادهایم.
Adab al-harb wa’l-Sajaʿa by Muhammad ibn Mansour ibn Sa'id, nicknamed Mobaraksah and known as Fakr-e Modbber, is one of the early 7th century A.H. literary works. In this book, the author mainly describes the subjects of politics and governance, hippology, and militarism. Adab al-harb wa’l-Sajaʿa has a notable lexicographic significance due to considering various types of terminologies, specific phrases and interpretations. However, unfortunately, the book has not received due attention, and the lexicographic values have not been thoroughly known so far. In this contribution, we have tried to present several newly described lexical values of Adab al-harb. This can help the documented lexicons and most probably a base for the correction of the prevalent mistakes in the lexicons. It may also assist lexicographers to write future lexicons. For this purpose, and in order to achieve the most accurate recordings of this book, we have used several available manuscripts in addition to the printed text and have presented the results of our findings according to The Dekhoda Dictionary, which is the most comprehensive Persian lexicon reference.
خلاصه ماشینی:
براي اين منظور و براي رسيدن به صحيح ترين صورت ضبط هاي اين کتاب ، علاوه بر متن چاپي، از چند دست نوشتۀ موجود نيز بهره برده ايم و نتيجۀ يافته هاي خود را با توجه به لغت نامۀ دهخدا نشان داده ايم .
در سال ١٣٥٤ نيز انتشارات بنياد فرهنگ ايران رساله اي با عنوان آيين کشورداري (شش باب بازيافته از آداب الحرب و الشجاعه ) را با تصحيح محمد سرور مولايي چاپ کرده است .
واژه ها و ترکيب هايي که در لغت نامۀ دهخدا نيامده است آداب الحرب کلماتي دارد که آن ها را در فرهنگ ها نمييابيم .
«راست » و «آهنگ » از کلماتي هستند که در فرهنگ هاي لغت ، معاني گوناگوني براي آن ها آمده و ترکيبات درخور توجهي در زبان فارسي از پيوند با يکي از اين دو واژه ساخته شده است .
* ستاروک: اين واژه در ذيل فرهنگ هاي فارسي، تنها با شاهد متن آداب الحرب آمده است (رک : رواقي، ١٣٨١: ٢١٦).
با توجه به بافت معنايي عبارت ، به نظر ميرسد متن آداب الحرب نمونۀ خوبي براي معناي نخست اين واژه (تنگ اسب ، بند اسب ) باشد.
دهخدا تنها به بيتي از اميرخسرو دهلوي (٧٢٥-٦٥١ق ) استشهاد کرده است : چون قرابه ديده از خم خانه جوشاک شراب شيشه خانه بين که بهر او چه سان آراسته (دهخدا، ١٣٧٣: ٦٩٤٤/٥) اين واژه در ذيل فرهنگ هاي فارســي نيز آمده و تنها شــاهد آن متن آداب الحرب ا ست .