تحلیل ماهیّت شادی و دلالت‌های آن در تربیت اجتماعی از دیدگاه قابوس‌نامه مقاله

در طول تاریخ بشریّت و در فرهنگ‌های گوناگون، انسان‌ها همیشه در جست‌وجوی شیوه‌های متفاوت ابراز شادی بوده‌اند. آیین‌ها، جشن‌ها، موسیقی، هنرهای گوناگون همه‌و‌همه راهکارهای ایجاد شادی به شمار می‌آیند؛ ازاین‌رو می‌توان گفت شادی یکی از نیازهای موجود، واقعی و عاطفی هر انسانی است و این مسئلة جهانی و عمومی در نهاد بشر نهفته است. شادی اصولاً سازنده و محرّک است و آثار تربیتی فراوانی دارد؛ ازنظر اجتماعی موجبات رشد فکری و فرهنگی و اعتدال روحی مردم را فراهم می‌کند؛ از‌همین‌روی در ادبیات فارسی کمتر شاعر و نویسنده‌ای را می‌بینیم که مخاطب خود را به شادی و روی‌آوردن به موضوعات زندگی‌ساز ترغیب نکرده باشد. یکی از این آثار ادبی، قابوس‌نامه است. قابوس‌نامه یکی از آثار گران‌سنگ زبان فارسی است که امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس زیاری، آن را در چهل و چهار فصل برای آموزش و تربیت فرزند خود، گیلانشاه در قرن پنجم هجری تألیف ‌کرد. عاطفة شادی در این اثر برجسته است و مؤلّف در کاربرد و ترویج آن نیّتی آگاهانه داشته ‌است. با توجه به اهمیت موضوع شادی، هدف از پژوهش حاضر، بررسی ماهیّت شادی در قابوسنامه و نقش آن در تربیت اجتماعی است. روش‌های استفاده‌شده در این پژوهش تحلیل مضمون و روش استنتاجی است؛ به‌گونه‌ای که در ابتدا با استفاده از روش تحلیل مضمون، کتاب قابوسنامه تحلیل و مضامین شادی استخراج و سپس با روش استنتاجی، اصول تربیتی مبتی بر هریک از این مضامین استنتاج شد. یافته‌های پژوهش نشان داد که مضامین شادی در قابوس‌نامه شامل سپاسگزاری، عدالت، هم‌نشینی با دوست خوب، نظم، موسیقی، کار، هدفمندی و مسافرت است که برپایة این مضامین، هشت اصل تربیت اجتماعی استنتاج شد. نتایج بر این امر تأکید دارند که شادی علاوه‌بر اینکه یکی از نیازهای روانی انسان است، یک ضرورت اجتماعی است و سهم بسیاری در تعامل و انسجام و اتّحاد افراد، جامعه و فرهنگ‌ها دارد؛ نیز مقدمة رشد فکری و فرهنگی و اعتدال روحی مردم را فراهم می‌کند که همة اینها ابعاد تربیت اجتماعی هستند.

Throughout the history of mankind and in different cultures, people have always been looking for different ways to express happiness. Rituals, celebrations, music, various arts are all ways to create happiness. Therefore, it can be said that happiness is one of the real and emotional needs of every human being and this universal and general issue lies in the human nature. Happiness is basically procreator and motivating, and it has many educational effects. From social point of view, it provides the intellectual and cultural development and spiritual moderation of people. Therefore, in Persian literature from the past until now, there are fewer poets and writers who did not encourage his audience to be happy and turn to life-making topics. One of these literary works is Qaboosnameh. Qaboosnameh is one of the valuable works of Persian language. Amir Ansar al-Ma'ali Kikavus ibn Iskander ibn Qaboos Ziari wrote the Qaboosnameh in forty-four chapters to educate his son Gilanshah in the fifth century AH. The emotion of happiness was striking in this work and the author had a conscious intention in using and promoting it. The purpose of the present study is to investigate the nature of happiness in Qaboosnameh and its role in social education. The method of analysis in this research is analytical-inferential. After analyzing the content of Qaboosnameh and extracting themes related to happiness, the principles and methods of social education are inferred based on these themes. The findings showed that the themes of happiness in Qaboosnameh include gratitude, anger management, companionship with a good friend, order, music, work, purposefulness and travel. Based on these themes, eight principles of social education were deduced. The results emphasize that happiness, in addition to being one of the psychological needs of human beings, is a social necessity and it has a great contribution in the interaction, cohesion, and unity of the individuals and cultures. It also provides an introduction to the intellectual and cultural growth and spiritual moderation of the people. All of these are dimensions of social education. The results emphasize that happiness, in addition to being one of the psychological needs of human beings, is a social necessity has a great share in the interaction and cohesion and unity of individuals and cultures. All of these are dimensions of social education

نتايج بر اين امر تأکيد دارند که شادي علاوه بر اينکه يکي از نيازهـاي روانـي انسـان است ، يک ضرورت اجتماعي است و سهم بسياري در تعامـل و انسـجام و اّتحـاد افـراد، جامعه و فرهنگ ها دارد؛ نيز مقدمۀ رشد فکري و فرهنگي و اعتدال روحي مردم را فراهم مي کند که همۀ اينها ابعاد تربيت اجتماعي هستند. به طورکلي يکي از مهم ترين عوامل اعتلا و اقتدار ملّت ها، سلامت روح و جان و اعتـدال و سـازگاري ميـان ارضـاي نيازهاي جسم و روح است و افراط و تفريط در تأمين هريک از اين نيازها موجب بروز ناهنجاريهاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي و ديني مي شود؛ به گونه اي که براي مثال عـدم برقراري تعادل ميان حالات و عواطف مختلف انساني، مانند غم و شادي، ميتواند سبب پيدايش اختلالات رواني و شخصيتي همانند روان پريشي و ازخودبيگـانگي شـود و آثـار جبران ناپذيري را بـه وجـود خواهـد آورد (بـاقري خليلـي، ١٣٨٦: ٥٦)؛ بنـابرين شـادي به عنوان يکي از حالات عاطفي ، نقش بسيار تأثيرگذاري در حوزة تعليم و تربيت بـه ويـژه تربيت اجتماعي دارد که بايد بدان توجه شود. هدفمندي ارتبـاط مسـتقيمي با نظم دارد؛ امري که عنصرالمعالي هم بر آن تأکيد مي کنـد و ايـن دو مفهـوم را در کنـار يکديگر به کار مي برد؛ زيرا داشتن نظم و انضباط ، رسيدن به هدف را آسـان تـر مـي کنـد؛ چنانکه وي در کتاب قابوس نامه خطاب به فرزند خود مي گويد : «در زنـدگي خـود، بـي هدف و بي نظم زندگي نکن و اگر مي خواهي که در نظر ديگران بزرگ و ارجمند باشـي و تفاوت بسياري با فرد عامي داشته باشي ، اين است که عاقبت انديش و هدفمند باشـي و زنـدگي خــود را بـه بطالــت نگــذراني و در همـۀ امــور نظــم و ترتيـب داشــته باشــي » (عنصرالمعالي، ١٣١٢: ٤٤).