چکیده:
منار (مناره) جزء مهمترین عناصر شهری و معماری است که سابقه دیرینهای دارد. منارهها معمولا در خارج از شهرها و در بین راهها ساخته میشدند و با داشتن نقش نشانهای، عاملی مهم برای راهنمایی کاروانیان و رهگذران بودهاند. با ظهور اسلام و با توجه به پتانسیل ذاتی مناره، این عنصر به مساجد الحاق گردید و در نتیجه مناره وجهی مذهبی پیدا کرد. در این مقاله سعی گردیده تا ابعاد مختلف استفاده از مناره مورد بازبینی قرارگیرد و جایگاه مناره در مساجد، بررسی و تبیین گردد. بدین منظور، ابتدا نظریات محققان در رابطه با نقش مناره در مسجد به روش تحلیل محتوای کیفی، مورد بررسی قرارگرفت. پس از دستهبندی دلایل ایجاد مناره، شش نقش اساسی برای آن در مساجد، شناسایی شد که شامل؛ عامل راهنما (نشانه)، عنصر مذهبی- اعتقادی، تاکید بر جهت عمودی و تعالی، محل اذان گفتن، نقش سازهای و تقویت جهت قبله است. در ادامه، 33 مسجد منارهدار ایرانی از قرن 4 تا 13 انتخاب گردید و مناره (های) آنها مورد مطالعه قرارگرفت. نتایج بدست آمده، مشخص مینماید که مناره ابتدا به صورت تکی به مساجد الحاق گردید و بیشتر دارای نقش نشانهای و عنصری مذهبی- اعتقادی بود، سپس به عنوان جزیی از مسجد به صورت توام با کالبد مساجد ساخته میشد. دور بعدی تحول مناره، ظاهرشدن زوج منارهها بر روی سردر و ایوان قبلی بود که در این دوره، منارهها ضمن ترکیب بهتر و منسجمتر با کالبد مساجد با حفظ نقش نشانهای و مذهبی-اعتقادی خود، در راستای تقویت جهت قبله و ایفای نقش سازهای در بعضی مساجد، کارکردیتر شدند.
خلاصه ماشینی:
جدول ١: نظر محققان و صاحب نظران در رابطه با عوامل اصلي استفاده از مناره (ماخذ: نگارنده ) رديف صاحب نظر عوامل اصلي استفاده از مناره Ackerman &Pope يادماني – عدم استفاده براي اذان گفتن – وجه اساطيري در تعدادجفت مناره (نقش نمادين ) – عدم ١ (پوپ و اکرمن ، ١٣٨٧) سازه اي بودن مناره در شرق اسلام فقط مکان نور و آتش – هيچ دلالتي به دعوت براي نماز ندارد – غير مذهبي بودن آن - بي ارتباط به 2 Hillenbrand (1999) کاربري آن يعني اذان گفتن – تاکيد بر جهت قبله (اrتaينbگaهrاGوزن & وnگeرsاuباaر،Ettingh١٣٧٨) راهنماي ساده و يا فانوس براي راهنايي مسافران - نشانه و نماد- دعوت مسلمين به نماز – برج آتش – 3 (گرابار، ١٣٨١) ابراز نمادين حضور اسلام ٤ (هيلrن eبdراeنoدSchr١٣٨٩) مطابق با مذاهب و آيين هاي قديم – فرم نمادين از محور جهان – مسير مستقيم به بهشت Creswell مکاني براي اذان گفتن – دعوت مسلمانان به نماز – ابزاري براي اطلاع ، برپايي و گردهمايي مسلمانان وقت ٥ (بلوم و بذل جو، ١٣٨١) نماز (همتراز با شيپور يهوديان يا آهنگ ناقوس مسيحيان ) ٦ عباس زماني (آزاد، ١٣٩٣) جاي نار (آتش ) – عامل راهنما ٣٠ معماري شناسي | نشريه اختصاصي معماري و شهرسازي ايران 7 پيرنيا (١٣٨٦) عامل راهنما – مقبره باني جايگاه نور و روشنايي- عامل راهنما – محل اذان گفتن – جنبه مذهبي – ثبت مطالب تاريخي – نشان ٨ زمرشيدي (١٣٧٤) کاربري مسجد – تشخيص موقعيت خويش از ديد ناظر ٩ معماريان (١٣٩١) عامل راهنما – نشان کاربري مسجد – عامل سازه اي (جلوگيري از رانش طاق ) – جاي ماذنه و گلدسته 10 زرگر (١٣٨٦) دعوت مسلمين به نماز – برجي بلند ١١ نوايي و حاجي قاسمي (١٣٩٠) نقش نشانه اي – عامل راهنما - محل اذان گفتن – تاکيد بر جهت عمودي و تعالي – تاکيد بر جهت قبله ١٢ مقصودي (١٣٨٧) عامل راهنما – محل اذان گفتن – نشانه شهري ١٣ کياني (حيدري، ١٣٨٧) جايگاه نور – نشان کاربري مسجد، مدرسه يا مقبره ١٤ نقره کار (١٣٨٩) حرکت از کثرت به وحدت – نماد مذهبي و حيات ماورايي نقش هاي مطرح شده به شرح ذيل هستند.