چکیده:
یکی از شیوه‌های بلاغی در سخن، استفاده از تمثیل است. قرآن کریم نیز بسیار از تمثیل، استفاده کرده است. تمثیل بیت عنکبوت یکی از مشهورترین تمثیل‌های ساده و محسوس قرآنی برای استدلال و اقناع است. در قرآن کریم، عمل کسانی که به غیر خدا و بت‌ها تکیه کرده‌اند، به بیت عنکبوت تشبیه شده که سست‌ترین خانه است. تمثیل بیت عنکبوت در ادبیات فارسی نیز بازتاب فراوانی دارد و سخنوران فارسی از این تمثیل قرآنی بسیار استفاده کرده و در ساخت و پرداخت تصاویر بلاغی به شیوه‌های گوناگون بهره برده‌اند. در این مقاله با هدف آشنایی با بازتاب این تمثیل در ادب فارسی و شناخت چگونگی استفادۀ شاعران از تمثیل عنکبوت، به‌روش توصیفی تحلیلی، بیش از چهل اثر ادبی را بررسی و نقش عنکبوت را در آن‌ها تحلیل کرده‌ایم. در این تحلیل داده‌های تحقیق با توجه به کارکرد اصلی، دسته‌بندی شده و به کارگیری عنکبوت در نقش‌های نمادین، مشبه‌به، حضور در فرهنگ عامه و نجوم بررسی شده است. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که شاعران در مدح، وصف، پند و اندرز و توصیف اشخاص و حیوان و احوال گوناگون از تشبیه بیت عنکبوت یا نام عنکبوت استفاده کرده‌اند. عنکبوت در بیان شاعران و سخنوران هم جنبۀ مثبت دارد و هم منفی. در جنبۀ مثبت عنکبوت مشبه‌به و نمادی از رازپوشی، تلاش برای رزق، نمونه‌ای از موجودات ضعیف روزی خورنده، قانع و گوشه‌گیر و مشبه‌به عشق است. از دیدگاه منفی، عنکبوت نمادی از کمهمتی و سستی و ناتوانی، حقارت در هدف، مظهر دنیا و تعلقات آن، فریبکار و زورگو و نماد آرزو و حرص است. شاعران در تصویرسازی نیز از نام و ویژگی‌های ظاهری عنکبوت استفاده کرده و آن را مانند خورشید و شیشۀ شکسته دانسته و نمونه‌ای برای تشبیه احوال، مایۀ عبرت و پرهیز از غرور دانسته‌اند. در فرهنگ عامه نیز باورهایی دربارۀ عنکبوت و تار آن در ایران و دیگر ملل وجود دارد.
One of the rhetorical methods is the use of allegory. The Holy Qur’an has used a lot of allegories. The allegory of the spider is one of the most famous, simple, and tangible Qur’anic allegories for reasoning and persuasion. In the Holy Qur’an, the actions of those who rely on others (including the idols) but God are compared to a spider's web, which is the weakest house. The allegory of the spider's house has had many reflections in Persian literature as well, and Persian orators have used this Qur’anic allegory a lot and used it in various ways in creating rhetorical images. In this article, which aims to familiarize the readers with the reflection of this allegory in Persian literature and to understand how poets use it, we have analyzed more than forty literary works and the role of spider in them. In this analysis, the research data has been categorized according to the main function, and the use of spiders in symbolic roles, as vehicles, and their presence in popular culture and astronomy have been investigated. The result of the research shows that poets have used the simile of a spider's web or the name of a spider in praise, description, advice, and description of people, animals, and various situations. The spider has both positive and negative aspects in the language of poets and orators. On the positive side, the spider is the vehicle for and a symbol of concealment, striving for sustenance, an example of a weak creature that eats food, content and aloof, and is likened to love. From a negative point of view, the spider is a symbol of laziness and weakness, being inferior in achieving one's purpose, the embodiment of this world and its belongings, a deceitful and tyrannical creature, and a symbol of desire and greed. Poets have also used the name and appearance of the spider in the illustration and considered it like the sun and broken glass and believed that it is an example to analogize different moods of humans, and the cause of learning a lesson and avoiding arrogance. In popular culture, there are also beliefs about spiders and their webs in Iran and other nations.
(
, 
, 
)
