چکیده:
در این بیت از حافظ:کوه اندوه فراقت به چه حالت بکشد حافظ خسته که از ناله تنش چون نالیستضبطهای «حالت/ حیلت/ طاقت»، محل بحث میان مصححان دیوان اوست. انتخاب هریک از این سه وجه، ازنظر قاموسی بیاشکال است؛ اما بیتردید از این میان، تنها یکی حافظانهتر است. «حیلت» افزون بر معنای شناختهاش که مرادف با «چاره و تدبیر» است، در جنب کلمهی «خسته» (= بیمار) ایهامی بهمعنای متداول آن در گذشته، یعنی طب نیز دارد. همچنین مجاورت کلمات «کوه» و «کشیدن» (= جرّ) و ایهام آن به «علمالحیل و علم جرّ أثقال» ترجیح این ضبط را بر دو ضبط دیگر تقویت میکند. بااینهمه دو ضبط دیگر، یعنی «به چه طاقت» و «به چه حالت» نیز بهکلی بیوجه نیستند و مستندات متنی که حافظ از آنها متأثر بوده، میتواند دلیلی برای مقبولیت نسبی ضبط «طاقت» باشد. ضبط «به چه حالت» نیز ازمنظر جناس و ایهام کتابتی نکتهای دارد که کمتر موردتوجه شارحان حافظ و بلاغیون بوده است. این نوع از ایهام و جناس مبتنی بر آیین کتابت نسخ و ایهامات حاصل از شیوهی کتابت بوده است که نویسندگان و گویندگان گذشته، دستکم در دورهای خاص، بدان توجه کامل داشتهاند. این مقاله در پی آن است که ضمن بررسی دلایل مقبولیت نسبی دو ضبط اخیر، رجحان ضبط «حیلت» را با دلایل متنی و بلاغی بهعنوان ضبط مختار حافظ بررسی کند.
In this verse of Hafez:Kooh-e andooh-e feraaghat be che hilat bekeshadHafez-e khaste ke az naale tanash chon naalistThere are three recordings: “Hilat/ Haalat/ Taaghat” and there is disagreement among the editors of Divan-e Hafez over those records. Choosing any of these three recordings is valid from the lexical point of view, but only one of them is according the Hafez final edition. “Hilat” in addition to its common known meaning, which is synonymous with “Means”, refer to another meaning: “Medicine”. Furthermore what strengthens “Hilat” status is its relation to ancient mechanical engineering term. The word “bekeshad” in this verse strengthens this hypothesis, which due to translation, corresponds to the part of “Jarr” in the “Ilm Jarr al-Athqal”. In the scientific tradition of the Islamic Middle Ages, the “Ilm al-Hiayl (=the science of devices)”, covers the whole tradition of Islamic practical mechanics, in contrast to theoretical mechanics represented by the “Ilm al-Athqal / Jarr al-Ithaqal (=the science of weights)”.However, the other two recordings: “Haalat” and “Taaghat” are not completely unreasonable; the texts that Hafez was influenced by, can be a reason for the relative acceptability of the recording of “Taaghat”. From the Homonym and Amphiboly point of view “Haalat” has a special meaning, which has been less noticed by Divan-e Hafez commentators and editors; This figures of speech are based on the manuscript’s styles of writing, which the writers and poets of the past - at least in a certain period - paid full attention to. This article seeks to examine the reasons for the relative acceptability of the two other recordings, and examine the preference of the “Hailat” from textual and rhetorical point of view as a final recording of Hafez.
خلاصه ماشینی:
به عبارت ديگر، در کنار توجه به دلالت نسخ ، دلالت هاي بلاغي و متني نيز کارساز و راه گشاست ؛ براي نمونه در بيت : کوه اندوه فراقت به چه حالت بکشد حافظ خسته که از ناله تنش چون ناليست (حافظ ،١٣٨٧: ١٢٩) بر اساس دفتر دگرسانيهاي غزليات حافظ (مبتني بر پنجاه نسخه ي قرن نهمي)، ضبط عبارت «به چه حالت » به سه صورت گزارش شده است : به چه حالت / به چه حيلت / به چه طاقت (رک.
بر اين اساس ، گذشته از معناي مقبول بيت با ضبط «طاقت »، بعيد نيست که همين مطالعه ي کشف الاسرار ميبدي ، آوردن طاقت در کنار کوه را در ذهن حافظ جاي داده باشد و چنان که پيش تر اشاره کرديم ، اين وجه مرجوح درصورتيکه حاصل تصحيح و تحريف کاتبان نباشد، دست کم دوره اي از جمال شناسي حافظ را آينگي ميکند؛ وجهي که ازلحاظ روايت نسخ و نيز بلاغت و بوطيقا فروتر است و بعدها حافظ به دلايل معنايي و بلاغي که برخواهيم شمرد، «حيلت » را به عنوان صورت نهايي مناسب اين بيت برگزيده است .
دوم ، مستندات متني قابل توجهي در آثاري همچون طبقات الصوفيه ، کيمياي سعادت ، اخلاق ناصري، قابوس نامه و کشف الأسرار وجود دارد که حيلت را در معناي طب و پزشکي آورده اند و با توجه به اثرپذيري حافظ از متون پيش از خود، شاعر با به کارگيري اين کلمه در کنار خسته (= بيمار) ايهام آفريني کرده است .