چکیده:
شیوه‌های گوناگون مقاومت فرودستان در برابر گروه‌های حاکم از موضوعاتی است که در مطالعات تاریخ ایران کم‌تر به آن پرداخته شده است. رسم اعطای تیول که از دیرباز در دیوان‌سالاری ایران جایگاه درخور اعتنایی داشت در دورۀ قاجاریه، فرصت‌هایی را در اختیار رعایا قرار می‌داد تا از تیولداران و حکام ولایات امتیازگیری کنند. پرسش این است که رسم اعطای تیول، چگونه به اختلاف و کشمکش گروه‌های حاکم منجر می‌شد و رعایا چگونه از این اختلاف‌ها بهره می‌بردند؟ دربار قاجاریه که همیشه با تقلب‌های فراوان حاکمان ولایات در ارسال مالیات به خزانه رو‌به‌رو بود با اعطای تیول به برخی مواجب‌بگیران و کارگزارانش، بخشی از زمین‌ها را از دسترس حکام ولایات خارج می‌کرد؛ وضعیتی که به هیچ وجه موافق میل آن‌ها نبود، اما دربار از سوی دیگر با تقلب تیولداران نیز مواجه می‌شد. ناصرالدین شاه با مشروط کردن اعطای تیول به رضایت رعایا تلاش می‌کرد تیولداران را هم مهار کند. به این ترتیب، امکانی برای رعایا به وجود می‌آمد که بین تیول‌دار و حاکم ولایت یا بین دو تیول‌دار، فرد منصف‌تر را انتخاب کنند یا مباشران و گماشتگان تیولداران را تغییر دهند یا تنها رفتار آن‌ها را تصحیح کنند. چارچوب نظری پژوهش برگرفته از نظرات پاتریشیا کرون دربارۀ ویژگی‌های حکومت‌های پیشامدرن است. این پژوهش با روش علی و با تکیه بر اسناد درجه اول، به ویژه اسناد مجلس تحقیق مظالم، انجام شده است. هدف از این پژوهش، روشن شدن بخشی مغفول از تاریخ فرودستان و تشریح رفتار ایشان در برابر نخبگان حاکم برای تعدیل بهره‌کشی‌هاست. پیش از این، مطالعه‌ای که به استفادۀ رعایا از تعارض منافع گروه‌های حاکم دورۀ قاجاریه در رسم اعطای تیول پرداخته باشد انجام نشده است.
The various methods of resistance of subordinates against the ruling groups is one of the subjects that has received less attention in Iranian history studies. During the Qajar period, the Thiol regulations provided opportunities for the villagers to obtain concessions from the Thiol owners and governors of the provinces. This is our question: how did the custom of granting Thiols lead to disputes and conflicts between the ruling groups, and how did the subjects benefit from these disputes? The Qajar court was always faced with many frauds by provincial rulers and bureaucrats in sending taxes to the treasury, and by granting Thiol to some of its agents, removed part of the lands from the reach of provincial governors, a situation that the governors of the provinces did not like. On the other hand, the court was also faced with the fraud of Thiol owners. Naser al-Din Shah announced that a farm will be thiol only if its farmers are satisfied. In this way, it was possible for the subjects to choose a fairer person between the Thiol owner and the ruler of the province or between two Thiol owners, or to change the Thiol owners’ agents or to correct their behavior. This research has been done with the causal method and relying on original documents, especially the documents of the Majlese Tahqiqe Mazalem. The theoretical framework of the research based on Patricia Crone's opinions about the characteristics of pre-modern governments. The purpose of this research is to clarify a neglected part of the history of subordinates and to explain their behavior towards the ruling elites in order to moderate exploitation .Before this, no study has been done on this topic.’
خلاصه ماشینی:
پرسش اين است که رسم اعطاي تيول ، چگونه به اختلاف و کشمکش گروه هاي حاکم منجر ميشد و رعايا چگونه از اين اختلاف ها بهره ميبردند؟ دربار قاجاريه که هميشه با تقلب هاي فراوان حاکمان ولايات در ارسال ماليات به خزانه روبه رو بود با اعطاي تيول به برخي مواجب بگيران و کارگزارانش ، بخشي از زمين ها را از دسترس حکام ولايات خارج ميکرد؛ وضعيتي که به هيچ وجه موافق ميل آن ها نبود، اما دربار از سوي ديگر با تقلب تيولداران نيز مواجه ميشد.
شاه در ذيل عريضه ، معيرالممالک را به قطع تيول تهديد ميکند چون ميداند کارگزارانش نميخواهند دستيبگير باشند و تيول را ترجيح ميدهند: «از معيرالممالک سؤال نمايند که اين چه حرکت است آدم او ميکند؟ قدغن نمايد زياده از ماليات ديوان ، ديناري از رعيت گرفته نشود؛ والا تيول او مقطوع ميشود» (کتابخانۀ مرکزي و مرکز اسناد دانشگاه تهران ، ميکروفيلم ٢٩٢٩، سند شمارة ١٨٩).
شاه در ذيل عريضه نوشته است : «به سيد عبدالکريم خان اعلام نمايند شر اين مرد را از سر مردم رفع کند و ديگري را نايب قرار بدهد؛ و الا تيول او موقوف خواهد شد» (کتابخانۀ مرکزي و مرکز اسناد دانشگاه تهران ، ميکروفيلم ٢٩٢٩، سند شمارة ٣٢٢).
253 Subjects’ exploitation from the conflict of interests of the ruling elites in the custom of granting Thiol in the Naseri era Mehdi Mirkiaei*1 Received: 27/09/2022 Accepted: 06/03/2023 Abstract The various methods of resistance of subordinates against the ruling groups is one of the subjects that has received less attention in Iranian history studies.
(
, 
, 
)
