چکیده:
بدرالدین محمدبنبهرامبنمحمد قلانسی سمرقندی، پزشک مشهور ایرانی است که اگرچه پژوهشگرانی چون لوکلر، بروکلمان، کحّاله، زهیربابا (مصحح قرابادین او) و دیگران دربارۀ زمان وفاتش اتفاقنظر ندارند، اما شواهد برآمده از تنها اثر باقیماندهاش و نیز آثار حکمای پس از او که از آرای او بهره بردهاند، مؤیّد حیات او در سدۀ ششم و هفتم هجری قمری است. قلانسی انگیزۀ خود از نگارش قرابادین را فقدان مآخذی دانسته است که دستورالعمل داروهای مرکب پرکاربرد را با تکیه بر داروهای مفردۀ در دسترس شرح داده باشند. او برای رفع این خلأ از منابع معتبر یونانی و دورۀ اسلامی نظیر نوشتههای جالینوس، دیوسکوریدس، ثابتبنقره، علیبنرَبَّن طبری، رازی، ابوریحان بیرونی و ابنسینا با ذکر نام آنها بهره برده است. قلانسی پس از مقدمهای تفصیلی دربارۀ زمان و نحوۀ گردآوری و نگهداری داروهای مفرده و روشهای مختلف آمادهسازی آنها، دستور تهیۀ انواع داروهای مرکب را در چهلونه باب شرح داده و نحوۀ استفادۀ آنها را ارائه کرده است. دو باب پایانی این اثر به روشهای دفع جانوران موذی و خواص برخی داروهای مفرده اختصاص دارد و گاه کاربردهای فراطبیعی و به نوعی جادویی این داروها نیز با ذکر منبع آمده است. قلانسی در طرز تهیه یا مصرف داروهای مرکب نیز نوآوریهای درخور توجهی دارد که آن را از سایر آثار مشابه متمایز میکند. این اثر به فارسی ترجمه شده که نقدهایی بر آن وارد است.
Badr al-Din Muhammad ibn Bahram ibn Muhammad al-Qalanisi al-Samarqandi was a famous Iranian physician. Despite dispute among scholars, including Zahir al-Baba, Kahhala, Brockelmann, Leclerc (the editors of Qalanisi's Qarabadin), lived in the 6th-7th century A.H. based on facts found in his only available book Qarabadin; and literature of descendant physicians who used or quoted his ideas. As he stated, lack of sources with clear manual of preparing and using compound medicines, encouraged al-Qalanisi, to write his book using reputative Greek and Islamic references like works of Galen, Dioscorides, Thabit ibn Qurra, Ali ibn Sahl Rabban al-Tabari, Rhazes, Al-Biruni, Avicenna while mentioning them by abbreviations. Following a detailed introduction on monographs, he has explained how to prepare, preserve and use compound drugs, in forty-nine chapters. The main subject of two last chapters is how to get rid of vermins, and some supernatural or magical uses of simple medicines, with citation of references. Al-Qalanisi has noteworthy innovations in preparation and using compound medicines that individuates his work. His book has recently been translated to Persian but there are some criticisms on it.