چکیده:
مسئله این مقاله پیگیری مواجههی ابتدایی اقتصاد ایران با مناسباتِ نوظهور بازار جهانی سرمایهداری در سدهی نوزدهم و بررسی پیامدهای این مواجهه در سطوح اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. هدف نخست مقاله به دست دادن طرحی از تحولات اقتصادی و تجاری ایران در سدهی نوزدهم، و از رهگذر آن، استنتاج برخی دلالتهای تبیینی مقدماتی از دل این توصیف است. یافتههای مقاله نشان میدهند که اقتصاد معیشتیِ ایران در مواجهه با تقاضای نوظهور جهانی برای کالاهای کشاورزی تجاری، تا حدود قابلتوجهی دچار دگرگونی شد و متعاقباً از دل این بازجهتیابی اقتصادِ ایران همراستا با تقاضای جهانی، تحولاتی در سطح طبقاتی و سیاسی پدید آمد که در ادامهی مسیر تاریخی ایران در سدهی بیستم تأثیرگذار بودند: پدید آمدن طبقهای از تجار بزرگ که در حوزهی زمینداری و املاک سرمایهگذاری کردند، پیدایش شکلهای اولیهی مالکیت شخصی مطلق از رهگذر واگذاری زمینهای خالصه، درهمشکستنِ توازنِ شکنندهی اقتصاد معیشتیِ پیشاسرمایهداری از رهگذر بحرانهای زیستمحیطیای نظیر قحطی بزرگ سدهی نوزدهم و ... همگی پیامدهای این تحولات در سطوح مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیستمحیطی بود. بااینهمه، هیچیک از این موارد به گسست تمامعیار از مناسبات اجتماعی تولید پیشاسرمایهداری منجر نشد و راهبردهای استخراج مازاد مطلق (راهبردهای پیشاسرمایهدارانه) کماکان اصلیترین راهبردهای کسب مازاد در ایران باقی ماند.
We have tried, in this article, to study the initial confrontation of the Iranian economy with the newly emerged capitalist market relations during the 19th century and analyze its consequences at the different levels (economic, political, and social). In the first step, we have provided a descriptive account of the transformations of the Iranian economy during this period, and consequently, provide the preliminaries for analyzing this process. We found that this process of reorientation of the Iranian economy through the capitalist relations resulted in various transformations which had important effects on the consequent course of the Iranian history during the 20th century: the emergence of a new Big Merchants who invested substantially in real states, the emergence of the proto-forms of the personal property through selling the state lands, the collapse of the fragile equilibrium of the subsistence economy through ecological catastrophes like the Great Famine of the 19th century. Neither of these changes, despite all, resulted in a complete rupture from the pre-capitalist social relations of production and pre-capitalist strategies of surplus extraction.
خلاصه ماشینی:
2529 پيامدهاي جامعه شناختي تجاري شدن کشاورزي در دوران قاجار وحيد شالچي دانشيار جامعه شناسي ، دانشگاه علامه طباطبائي ، تهران ، ايران اسماعيل شمس استاديار تاريخ ، دانشگاه علامه طباطبائي ، تهران ، ايران عليرضا خزائي دانشجوي دکتري جامعه شناسي فرهنگي ، دانشگاه علامه طباطبائي ، تهران ، ايران چکيده اين مقاله به بررسي مواجهۀ ابتدايي اقتصاد ايران با مناسباتِ نوظهور بازار جهاني سرمايه داري در سدة نوزدهم مي پردازد.
علاوه براين ، تنها دوره هايي که تجارت ايران از کسري قابل توجهي ضرر ديد و باعث خروج مقادير چشم گيري از طلا و نقره از کشور شد، اواخر دهۀ ١٨٦٠ و اوايل دهۀ ١٨٧٠ و هم چنين بين سال هاي ١٩٠٤ تا ١٩٠٦ بود (١٩٨٦:٧٦ ,Gilbar) يعني دورة قحطي بزرگ ١٨٦٩-١٨٧٢ و پيامدهاي جامعه شناختي تجاري شدن کشاورزي در دوران قاجار؛ شالچي و همکاران | ١٣٧ نيز انقلاب مشروطه که بحران از سطح اقتصادي فراتر رفته و ابعادي سياسي اجتماعي و زيست محيطي پيداکرده بود.
در ادامه تخميني در رابطه با ميزان احتمالي زمين هاي خالصۀ فروش رفته در اين دوران به دست خواهيم داد، اما نکتۀ مهم در اين جا و در بررسي پيامدهاي اقتصادي گسترش کشت تجاري آن است که اين تحولات به هيچ وجه نتوانست پويه اي نظام مند و انگيزه اي دائمي براي توليدکنندگان فراهم سازد که با راهبردهاي سرمايه دارانه به افزايش بارآوري توليد ١٤٤ | فصلنامه علوم اجتماعي | سال بيست و نهم |شماره ٩٦ | بهار ١٤٠١ بپردازند؛ افزايش محصول به مدد شيوه هاي مطلق (زير کشت آوردن زمين هاي بيشتر) همواره انتخابي در دسترس تر، کم هزينه تر و مطلوب تر براي تاجراني بود که به انحاءمختلف شروع به دخالت هايي در سپهر توليد کرده بودند.