چکیده:
در ادیان الاهی – به‌ویژه دین اسلام و مذهب تشیع _ نسبت به متون دینی، به طور کلی، با دو نگرش و رهیافت مواجه هستیم: «نص‌‌گرایی» و «عقل‌‌گرایی». جریان نصگرا، در فهم دین محوریت و اصالت را به متن داده و بر فرع و حاشیه بودن عقل تأکید می‌‌کند و جریان عقل‌‌گرا (اعتدالی)، ضمن پایبندی به متن، برای عقل نیز شأن کشف معارف دینی قائل است. حوزه علمیه قم در سده اخیر، شاهد حضور این دو جریان در صحنه مهدویت‌‌پژوهی بوده است. جریان عقل‌‌گرای اعتدالی با نقد تک‌‌ساحتی بودن روش نص‌‌گرایان افراطی، بین عقل و متن و پایایی و پویایی باورداشت مهدویت پیوند و آشتی برقرار کرده و مبارزات علمی بر جریان نقل‌‌گرای افراطی غالب شد. پژوهش پیش‌رو، از آن‌جا که به دنبال کشف بروندادهای غلبه جریان عقل‌‌گرایی اعتدالی بر نص‌‌گرایی افراطی حوزه علمیه قم در مهدویت است و به توصیف و تحلیل نتایج غلبه تفکر عقل‌‌گرایی بر نص‌‌گرایی در آن آموزه می‌پردازد، و بر مطالعات کتابخانه‌‌ای و اسنادی مبتنی است؛ از نظر روش اجرای تحقیق، توصیفی _ تبیینی خواهد بود.
In the Abrahamic religions - particularly Islam and Shiism- we encounter two general approaches and attitudes towards religious texts: "textualism" and "rationalism." The textualist approach gives centrality and authenticity to the text in understanding religion, emphasizing the subordinate nature of reason, while the rationalist (moderate) approach, while adhering to the text, also recognizes the importance of reason in discovering religious knowledge. In recent century, the Qom seminary has witnessed the presence of these two currents in the arena of Mahdism studies. The rationalist moderate movement has established reconciliation through criticism of the monolithic approach of extremist text-oriented thinkers, linking the beliefs of Mahdism to the balance between reason and scripture, and stability and dynamism. Scientific struggles have dominated the extremist traditionalist movement. This progressive research aims to discover the prevalence of the moderate rationalist movement over the extremist textualism orientation in the scientific domain of Qom Seminary in relation to Mahdism. It delves into describing and analyzing the implications of the prevalence of rationalistic thinking over textualism in this doctrine and is based on library and documentary studies; it will be descriptive-explanatory in terms of research methodology.
خلاصه ماشینی:
همین امر سبب شد، در سدۀ اخیر، عده‌‌ای از عالمان دینی در حوزه علمیه قم، با بینشی عمیق و اندیشه‌‌ای انیق در برابر این نگرش عقیم در فهم معارف وحیانی و روشی ناکارآمد در پاسخ به سوالات و شبهات نوپدید و اسلوبی ناقص در ارائه برنامه و راهکارهای مناسب برای نیازهای حیات بشری؛ رهیافتی عقلانی و اجتهای به جامعه علمی معرفی و اصول و مؤلفه‌‌های آن را تبیین و ترویج کنند.
به عنوان پیشینه، تنها به مقاله «پیامدهای سیاسی بازتولید اندیشه اخباری‌گری بر گفتمان انقلاب اسلامی»، از داود فیض‌‌افرا و دیگران، می‌‌توان اشاره کرد که در پژوهش مذکور، بر بروندادهای غلبه جریان عقل‌‌گرای اعتدالی بر نص‌‌گرای افراطی در آموزه مهدویت اشاره‌ای نشده و این مسئله را در سده اخیر حوزه علمیه قم مورد بحث و تحقیق قرار نداده است.
با آموزه مهدویت و گفتمان انتظار می‌‌توان همبستگی و هویت اجتماعی بین مردم مسلمان، پیروان ادیان آسمانی و حتی سایر مردم جهان ایجاد کرد؛ اما سوگمندانه ظاهرگرایی و جمود اندیشی که برونداد رویکرد نص‌‌گرایی در معرفت دینی است، سبب شده از ظرفیت کامل و واقعیِ مهدویت غفلت شود؛ به فطری بودن منجی‌‌گرایی توجه نشود و آثار و نتایج مورد انتظار از آن اندیشه مبارک ملاحظه نگردد (ملکی‌‌راد، 1397: ص119 و 236؛ نصیری، 1399: ص17)؛ حتی برخی از نواخباریان که ضرورت وحدت را درک نکرده‌‌اند، مقابل این دستور راهبری اسلام ایستادند و عملا با چنین رهیافتی مقابله کردند.
عالمان نصگرا به دلیل عدم بهره‌‌گیری از معارف وحیانی و داده‌‌های عقلانی در منظومه معرفت دینی، اساسا به زمینه‌‌سازی ظهور و تشکیل حکومت در عصر غیبت باور ندارند و همین امر کافی است تا اعتقادی به فطری بودن انتظار نداشته باشند و به تبع، برای ایجاد تمدن جدید اسلامی و وحدت بین ادیان و جوامع بشری از آن بهره نگیرند (بنی‌‌هاشمی، 1384: ص375_ 376).
(
, 
, 
)
