چکیده:
مدرسه (کاروانسرای) گنجعلی خان کرمان، یکی از بناهای شاخص کرمان در دوره صفویه است. آرایههای گچی ارزشمندی با شیوههای مختلف در این بنا اجرا شده است. ازجمله این آرایهها، آرایههای گچی بوم ساب است که در اتاق شاه نشین در تمام اضلاع هم چنین سقف بنا اجرا شده است. از ویژگیهای خاص این آرایهها، رنگی بودن ملات در لایههای بستر زیرین و بستر رویی است که در سه رنگ قرمز، زرد و خاکستری قابل مشاهده است. لازم به ذکر است که در دورههای گذشته یک لایه اندود گچی بر سطح آرایههای گچی این بنا اجرا شده بوده که خوشبختانه در سالهای گذشته، بخش زیادی از لایه الحاقی از سطح آرایههای گچی لایه برداری شده است. با توجه به متفاوت بودن این آرایه معماری ازنظر عمل آوری ملات رنگی و هم چنین فن اجرا و این که تاکنون مطالعه علمی دقیقی روی این آثار انجام نشده، در این مقاله ساختارشناسی ملاتهای رنگی این بنا انجام پذیرفته است. ازجمله پرسشهای این پژوهش عبارتنداز: ملاتهای رنگی آرایههای گچی بوم ساب در این بنا دارای چه ساختاری است؟ فازهای اصلی و فرعی ترکیب ملات چیست؟ ماده رنگ زا در ملاتهای رنگی چه بوده است؟ در همین راستا اقدام به نمونه برداری شد (تعداد 7 نمونه) و آنالیزهای FT-IR, EDS, XRD برروی نمونههای مطالعاتی انجام پذیرفت که درکنار مطالعات میدانی به پرسشهای پژوهش پاسخ داده شده است. نتایج حاصل از پژوهش، گویای آن است که ملات گچ با فازهای اصلی ژیپس و انیدریت در لایههای مختلف استفاده شده است. هم چنین برای رنگی کردن ملات قرمز و زرد از اکسید آهن (گویتیت) استفاده شده و برای ملات خاکستری از خاکستر و آهک استفاده شده است. هم چنین مواد آلی (استفاده جهت تغییر کیفیت ملات) در ساختار نمونهها شناسایی نشد.