چکیده:
سابقه اندیشه سوسیال دموکراسی در ایران به سالهای قبل از مشروطه باز میگردد.خاستگاه اصلی این جریان،منطقه قفقاز بود.در شکلگیری این جریان سیاسی و فکری سه نیرو مؤثر و دخیل بود:مجاهدان قفقازی،مشروطهخواهان انقلابی آذربایجانی و روشنفکران ایرانی-ارمنی.
نظریهپردازان این جریان از اندیشههای سوسیال دموکراسی رایج در کشورهای اروپایی،بهویژه روسیه متأثر بودند.آنان با ترجمه و نگارش مقالههای متعدد و انتشار آنها در روزنامههای مختلف وابسته به این جریان،به ترویج اندیشههای سوسیالیستی در ایران پرداختند.
مقاله حاضر میکوشد این جریان را با تمرکز بر دو بحث اصلی،بررسی و شناسایی کند:1.زمینه و بستر تکوین جریان سیاسی وفکری سوسیال دموکراسی در ایران،2.مجلس دوم و حزب دموکرات.
خلاصه ماشینی:
"1 گفتنی است که حیدرخان عمو اوغلو نیز که بعد از بمباران مجلس به تفلیس گریخته بود در آنجا با اعضای کمیته اجتماعیون-عامیون قفقاز و کمیته ارامنه داشناکسیون به تهیه اسباب کمک رساندن به مجاهدان تبریز و روانه کردن مجاهد و اسلحه به ایران مشغول بود و در 27جمادی الثانی 1327 در فتح تهران و برچیده شدن بساط سلطنت محمدعلی شاه نیز حضور داشت.
2 درباره علت و چگونگی تشکیل حزب دموکرات به سه دیدگاه مختلف میتوان اشاره کرد: دیدگاه اول:بنابراین دیدگاه،همراهی انقلابیون گیلان و آذربایجان با مجاهدان قفقازی نه تنها موجب ورود افراد تازه به صحنه سیاسی ایران شد،بلکه زمینه ورود افکار و جریانهای جدید فکری را نیز فراهم کرد.
در کنار این دو شخصیت برجسته اهل قفقاز که هر دو تعلیمات خوبی را در حزب سوسیال دموکرات آن دیار آموخته بودند و در این زمینه در زمره افراد بینظیر به حساب میآمدند،به دیگر اعضای برجسته ایرانی این حزب پرداخته و در معرفی آنها نوشته است: ریاست کمیته مرکزی دموکرات را میرزا محمودخان(محمود محمود بعدی)به عهده داشت.
شاکری مینویسد: براساس تاریخنگاری رسمی در مورد حزب دموکرات ایران،بنیانگذاران و رهبران ثابت این حزب عبارتاند از:سیدحسن تقیزاده،محمدتقی تنکابنی،حسینقلی نواب،شیخ ابراهیم زنجانی،سیدمحمدرضا مساوات،محمدامین رسولزاده، سلیمات میرزا اسکندری و حیدرخان عمو اوغلو،تمامی این افراد،روشنفکران ایرانی3غیر ارمنی با خاستگاه اسلامی بودند،[اما]براساس مکاتبات منتشر شده تیگران ترهاکوپیان و ورام پیلوسیان با تقیزاده،مشخص میشود که پیشروان و نظریهپردازان حزب دموکرات و ارگان آن(ایران نو)چند تن از روشنفکران ارمنی- ایرانی عضو گروه سوسیال دموکرات تبریز بودند."