خلاصه ماشینی:
"(آثار طبیعیه و آثار اختیاریه) بدیهی است که در آثار ذاتیه ملاحظهء مصالح آتیه و پیش‌بینی عواقب امور نخواهد شد زیرا که ذات باقتضای ذاتی خود اثرش را می‌بخشد و آثار ذاتیه‌اش از او منفک نمیباشد و در آنها مختار نمیباشد که ملاحظهء عواقب را بنماید مثلا آتش در سوزانیدن خود مصالح آتیه را منظور نمیدارد هرچه مصادف او گشته و موانع از تأثیر آن موجود نباشد آن را میسوزاند چه ضرر بر آن مترتب شود یا نفع و هم‌چنین است تمام آثار ذاتیه که از طبایع اشیاء بمقام بروز و ظهور میرسد با قطع نظر از تصرف خارجی پیش‌بینی در آنها متصور نیست بخلاف آثار اختیاریه که از شخص مختار بجلوهء ظهور می‌آید البته در آنها ملاحظهء عواقب و مصالح آتیه منظور خواهد شد مثلا کسیکه باختیار خود از روی علم عمارتی بنا نماید یا کشتی بسازد یا قطاربری و یا هوائی تشکیل بدهد البته در آنها مصالح و مفاسد آینده را تصور نموده و مایحتاج آن اسباب و آلات را در جمیع حالات مقتضیه و در موقع مخاطره بقدر امکان خود مهیا و فراهم می نماید و هر کسی که اندک شعوری و مختصر بهرهء از عقل داشته باشد بدیهة آثار طبیعیه را از اثار اختیاریه تشخیص داده و بمؤثر هر یکی از آنها یقین خواهد نمود و چنانچه در عنوان قبل اشاره نمودیم هرکاه کسی از آثار پی بمؤثر و از لوازم پی بملزوم نبرد داخل در سلک مجانین و قابل توجه و طرف محاوره نمیباشد."
(
, 
, 
)
