چکیده:
معمولا در طول تاریخ نام بعضی از شهرها و مکانهای جغرافیایی تغییر می کند و به تدریج از یادها فراموش می شود، به گونه ای که محققان را در تعیین جایگاه اصلی آنها با دشواری مواجه می سازد، و سبب می شود مصححان متون کهن، از جمله متون تاریخ و ادبی، گاهی در تصحیح متون دچار لغزشها و اشتباهاتی بشوند؛ همین سردرگمی ها و اشتباهات نیز، خود خطاهای تحقیقی و تحلیلی دیگری را در پی می آورد که بعضا به استدلالها و استنتاجهای نادرستی می انجامد. در این مقاله به پاره ای از این گونه اشتباهات که در خصوص نامهای تاریخی منطقه بلخ در تاریخ بیهقی روی داده، اشاره شده و با استناد به کتب مهم ادبی و تاریخی، و مشاهدات محلی اصلاحاتی برای آنها پیشنهاد شده است. این اصلاحات مربوط است به پیروز (و) نخجیر، منجوران (میخواران)، دستگرد (دشت کتر - دشت کرد)، راون (پروان) و رباط کرزوان (کروان)
خلاصه ماشینی:
"با توجه به اینکه در دو موضع از نسخههای خطی B ù A ù C ù D که در اختیار دکتر فیاض مصحح تاریخ بیهقی بوده است،رباط کروان را به شکل رباط کرزوان ضبط کرده است(بیهقی،6531:ص 626 ،پاورقی)،و از سوی دیگر چنانکه گفتیم در احسن التقاسیم نیز این نام به صورت رباط کرزوان ضبط شده،بنابراین احتمال میرود که رباط کرزوان احسن التقاسیم،همان رباط کروان تاریخ بیهقی(با نسخه بدل کرزوان)یکی باشد؛به بیان دیگر نام درست این مکان رباط کرزوان باشد، نه رباط کروان؛(اگرچه برای هردو شکل این کلمه شواهدی وجود دارد)؛اما مشکلی که وجود دارد،آن است که ابشین و مرورود هردو در مسیر رود مرغاب و در قسمتهای علیای این رودخانه،واقع بودهاند(اصطخری،8631:ص 272)نه هریرود؛البته نوشتههای مقدسی و اطلاعات اصطخری هم همین نکته را تأکید میکند که رباط کروان/کرزوان در مسیر هریرود نبوده بلکه در مسیر رود مرغاب واقع بوده است که در این صورت محل آن با نوشتهء ابن حوقل در صوره الارض سازگار نیست.
حال چرا مسعود باید نقض غرض کند،و چنانکه در صفحهء 937 تاریخ بیهقی(چاپ فیاض)آمده است،در ولوالج درنگی کند و دوباره«بپروان»یعنی با فاصله زیادی به عقب برگردد؟آیا محتمل نیست که اشتباهی صورت گرفته باشد و مسعود،نه به پروان،بلکه به شهر دیگری در همان نزدیکی آمده باشد؟ امروز میدانیم که در زمان غزنویان،در جنوب ولوالج(قندوز فعلی)،شهر دیگری به نام راون قرار داشته و سلطان مسعود نیز پیش از حرکت و عزیمت به سفر یاد شده،از غزنین به وزیر خود نوشته بوده است که«..."