از میراث ادب حماسی ایران معرفی و نقد

کوش‌نامه منظومه‌ای است سروده حکیم ایرانشاه بن ابی‌الخیر (حدودا در سالهای 500 تا 504 ه . ق) و موضوع آن، روایت زندگی هزار و پانصد ساله کوش پیل دندان (فرزند کوش، برادر ضحاک) است. در دستنویسهای موجود از مجمل التواریخ و القصص نام ناظم به دو صورت «ایرانشان» و «ایرانشاه»ضبط شده، و مصحح منظومه، ضبط «ایرانشان» را درست‌تر دانسته است. با توجه به رواج نام «ایرانشاه» از همان دوره سراینده کوش نامه تا سده نهم هجری، اطلاق نام «ایرانشاه» بر سراینده کوش نامه درست‌تر است.نام قهرمان منظومه در منابع به دو صورت «کوش» و «گوش» ضبط شده و تعیین ضبط درست آن نیازمند مطالعه و بررسی بیشتر است. نبود نام و داستانهای کوش در منابع مهم تاریخ ملی ایران، مؤید این گمان است که مأخذ منثور کوش نامه اثری مستقل، منفرد و ناشناخته بوده و در دسترس هیچ یک از مؤلفان متون پهلوی، پارسی و عربی مربوط به اخبار تاریخی و ملی ایران قرار نداشته است.اشارات گوناگون به شخصیتها و عناصر اسلامی و سامی، و نیز روایت سرگذشت شخصیتی اهریمنی وانیرانی (کوش: برادرزاده ضحاک) برخلاف متون حماسی دیگر، از ویژگیهای کوش نامه است.کوش نامه بر پایه یگانه نسخه شناخته شده آن (دستنویس کتابخانه موزه بریتانیا) بازنوشت و تصحیح شده و به دلیل وجود اغلاط فراوان در کتابت نسخه،مصحح درباره برخی از ابیات و تعبیرات، حدسهایی را مطرح کرده و ضبط اصل نسخه را در پاورقی آورده است.در پایان گفتار حاضر، نظر و پیشنهاد نویسنده درباره ضبط و معنی برخی از ابیات کوش نامه ارائه شده است.

"ایرانشاه/ایرانشان در مقدمهء اثر به هنگام مدح پادشاه(غیاث الدین ابو شجاع‌ محمد بن ملکشاه سلجوقی)گذشته از تشبیه وی به شخصیتهای شاهنامه‌ای(-/351 041-141)او را بر این کسان ترجیح نیز داده است: ز گاه گیومرث تا گاه ما نبوده است برتر کس از شاه ما زر و بین دزم چند رانی سخن‌ که گشت آن سخن باستانی کهن‌ پرستندهء تخت این شهریار به مردی فزون است از اسفندیار (741/351-941) در صورتی که این شیوه(یعنی:ترجیح ممدوح بر بزرگان حماسی-اساطیری)-که‌ در قصاید مدحیهء ادب پارسی بسیار متداول است-در شاهنامه و منظومه‌های پهلوانی‌ پس از آن به نظر نمی‌رسد و عموما با کسان و عناصر شاهنامه‌ای-به دلیل نوع و زمینهء حماسی این آثار-با احترام و شکوه برخورد می‌شود،برای نمونه،فردوسی،محمود غزنوی را تنها به فریدون تشبیه کرده است و نه بیشتر: فریدون بیدار دل زنده شد زمان و زمین پیش او بنده شد (خالقی 64/271/4) ویژگی استثنایی کوش‌نامه و دیگر منظومهء ایرانشاه/ایرانشان،بهمن‌نامه،این است که‌ در میان آثار پهلوانی پس از شاهنامه که اختصاص آنها به یک شخصیت ویژه با افزودن‌ واژهء«نامه»در پایان‌نامهای این افراد نشان داده شده است،فقط موضوع این دو منظومه‌ خارج از داستانهای پهلوانان سیستان(خاندان گرشاسپ و رستم)است و جالب‌تر این‌ که کوش‌نامه برخلاف همهء متون دیگر،دربارهء سرگذشت شخصیتی اهریمنی وانیرانی‌ است."