چکیده:
محمد حسین عقیلی علوی خراسانی یکی از بزرگترین پزشکان ایران در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم هجری قمری است و صاحب کتاب بسیار مهم در ادویه و مصطلحات پزشکی موسوم به مخزن الادویه. در این مقاله، ابتدا مقدمه ای دربارة خاندان عقیلی علوی نوشته شده است. در این خاندان در طول تاریخ، اطبا و عالمان نامداری ظهور کرده اند؛ به ویژه میر محمد هادی علوی متخلص به "شرر" شیرازی و معتمدالملوک میرزا هاشم علوی شیرازی معروف به حکیم علوی خان که مشهورترین طبیب این خاندان بوده است. سپس، به احوال محمد حسین عقیلی علوی خراسانی شیرازی پرداخته شده و به سبب مدارک اندک دربارة او، مطالب متعددی از لابه لای کتاب بزرگش در سبب تألیف کتاب، منابع و مآخذ او در تدوین و تصنیف آن کتاب فراهم آمده است. و بالاخره، کتاب مخزن الادویه، فصول و بخش ها ، شیوة تألیف و نگارش و چاپ های آن مورد بررسی قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
"اما بعد به عرض اخوان الصفا و خلان الوفا میرساند این ذرۀ بیمقدار الراجی الی رحمة ربه الغفار ابن سید السند محمد هادی العقیلی العلوی،محمد حسین،غفر الله ذنوبهما و سترعیوبهما،که چون اکثر آبا و اجداد و اقربای این عاصی هیچمدان،طبیب و مزاول علم و عمل بودند و این جاهل نیز از عنفوان شباب به خدمت والد ماجد،قدس سره،و جناب مستغی الالقاب پیرو مرشد حقیقی سمی حبیب الله و ولیه المنتسب الیهما بالنسبة الحسنیة اعنی میر محمد علی الحسینی،مد ظله العالی،حاضر میبود و گاه گاهی به خاطر فاتر خطور مینمود که اگر در فنون خمسۀ طب کتابی جمع و تألیف میشد که جامع جمیع مسایل و مطالب و حاوی اقوال ما تقدم و ما تأخر و کتب متداوله میبود،هرآینه،بر طلاب این فن و مزاولین علم و عمل کار آسان میگردید و از تعب و رنج جمع و حمل کتب متعدده آرام مییافتند؛لیکن به سبب بیبضاعتی و فرومایگی علم و عمل و عدم حصول تجربه و غیرها از موانع در معرض تعویق میافتاد؛تا آنکه در سنۀ یکهزار و یکصد و هشتاد و سه هجری،علی مهاجرها و آله الف التحیه و السلام،اتفاق شروع به جمع و تألیف کتابی در امراض مختصه از سر تا قدم افتاد و از آن قدری تا آخر امراض الرأس به زبان عربی نوشته شد و به سبب عروض بعض عوارض و موانع از آن بازماند و در سنۀ یکهزار و یکصد و هشتاد و پنج به حکم واجب الاذعان آن جناب،ادام الله افاداته و افاضاته،متوجه و تألیف قرابادینی گردید به زبان فارسی،بدین نسق که بعض ادویه که اصل و عمود و جزو اعظماند در اکثر تراکیب اولا به قید اسامی و بیان طبیعت و افعال و منافع و خواص و مقدار شربات و مضار و اصلاح و دفع آن و بدل و غیرها،آنچه متعلق بدان است،ذکر نماید و در ذیل هریک،آن تراکیب موسومه بدان را و در بین،جابهجا مرکباتی که هریک به اسمی خاص موسومند،بدون قید اسم دوا، برای آنکه جامع و تام باشد،مجموع به ترتیب حروف تهجی،جهت سهولت اخذ و تلقی در ضمن کتاب و ابواب و فصول."