شیخ مفید و تاریخنگاری او در کتاب الارشاد با توجه به برخی مبانی کلامی و اصولی او مقاله

شیخ مفید از بزرگ ترین متکلمان امامیه در نیمه دوم قرن چهارم و اوایل قرن پنجم است که مهم ترین نقش را در تثبیت عقاید کلامی این مکتب دارد. او دارای کتب تاریخی متعددی است که از آن جمله می توان به «الارشاد» اشاره کرد. این کتاب که درصدد بیان اجمالی زندگانی ائمه دوازده گانه همراه با فضایل و مناقب آنهاست، بیشترین تاثیر را از عقاید کلامی شیخ (رحمه اله) گرفته است. علی رغم اهمیت فراوان این کتاب در مسیر تاریخ نگاری شیعی، تاکنون نقد و بررسی جامعی به صورت روشمند درباره محتوا، منابع و اسناد آن صورت نگرفته است و دقت در مطالب و اسناد و منابع کتاب، این نکته را تایید می کند که این اثر همانند دیگر آثار روایی امامیه از دایره نقدناپذیری خارج شده است و از جهت سند و محتوا قابل نقد می باشد. به نظر می رسد گام نخست در نقد و بررسی تاریخ نگاری این کتاب در گرو شناخت برخی از مبانی کلامی همچنین آشنایی با مبنای اصولی او می باشد و با توجه به این دو مولفه درمی یابیم که تاریخ نگاری شیخ در «الارشاد» کاملا منطبق با مبانی کلامی او می باشد و به تعبیر دیگر، نوعی تقدم کلام بر تاریخ را در این اثر مشاهده می کنیم.

"این مبانی در مبحث امامت و در شئون مختلف مربوط به امام، هندسه معرفتی شیخ مفیدرحمه الله را نسبت به جایگاه امام نشان می‌دهد که می‌توان آن را در میان دانشمندان امامی هندسه‌ای منحصر به فرد دانست؛ زیرا با هیچ‌یک از نظام‌های کلامی نقلی و عقلی رایج در میان امامیه به صورت کامل همپوشانی ندارد؛ برای مثال در حالی که در مبحث سهوالنبی‌صلی الله علیه وآله و الائمه‌علیهم السلام با اخباریون قمی در مخالفت شدید است، در موضوع آفرینش پیشینی ائمه‌علیهم السلام با کلام عقلی - که نقل نیز پشتیبان آن است - در تعارض قرار دارد. (21) از بررسی این معیارها و تطبیق آن با روایات فراوانی که در کتب مختلف شیخ مفیدرحمه الله به آن استناد شده و یا از سوی وی مورد نقد قرار گرفته، به این نتیجه می‌رسیم که دغدغه اصلی شیخ‌رحمه الله مبانی کلامی بوده است که خود، آنها را پی‌ریزی کرده بود؛ به گونه‌ای که در راه تثبیت آنها حاضر به استفاده از هر روایتی - اگرچه فاقد ملاک‌های فوق باشد - می‌شود که نمونه‌هایی از آن را در بحث سندی کتاب الارشاد خواهیم آورد. نکته قابل توجه آنکه به علت عظمت شیخ مفیدرحمه الله و تسلط فراوان او بر مباحث کلامی و نیز منحصر بودن کتاب الارشاد در تاریخ‌نگاری ائمه‌علیهم السلام، این کتاب با همه روایاتش و حتی روایات ضعیف، مورد قبول و استناد جامعه امامیه در طول قرون قرار گرفته و کمتر شخصیتی در طول حیات آن، به نقد و بررسی آنها پرداخته است."