چکیده:
مثنوی روشنایی نامه ناصر خسرو از کهنترین آثار تعلیمی شعر فارسی است.ناصر خسرو در این مثنوی تعلیمی ء نظریهء تعلیمی خود را که در جامع الحکمتین و زاد المسافرین آمده،در سی فصل به شعر درآورده است.نویسنده عقیده دارد که این نظریهء تعلیمی از سه منبع فکری آرای اخلاقی اسلامی،آرای اخلاقی فلسفی و آرای اخلاقی ایران پیش از اسلام،مایهور است و میتوان ساختار زیر را برای آن معرفی کرد:بیان کلیات فلسفی،نه فصل؛روش اخلاق فلسفی،شش فصل؛اندرزهای موبد پیر،نه فصل.بهعلاوه،دو فصل در مذمت شاعران مادح پادشاهان،بخش پایانی شعر در چهار فصل.نظریات تعلیمی در سه محور اصلی مطرح میشود:شناخت نفس و قوای آن،شناخت رذایل و فضایل نفس،روش تهذیب نفس.
خلاصه ماشینی:
") شناخت خویش بدان خود را که گر خود را بدانی ز خود هم نیک و هم بد را بدانی شناسای وجود خویشتن شو پس آنگه سرفراز از انجمن شو چو خود دانی همه دانسته باشی چو دانستی زهر بد رسته باشی ندانی قدر خود زیرا چنینی خدا بینی اگر خود را ببینی (ناصر خسرو،5331:825) از نظر ناصر خسرو درک دو بهرهء خاکی و آسمانی وجود بشر؛یعنی وجود ظلمانی و وجود نورانی راهگشای ادراک کل عالم است،زیرا انسان از طریق شناخت طبیعت جسم و کالبد قادر است به صفات جهان مادی پی ببرد و از طریق تأمل در قوای روحانی و نفس ناطقه -که همان وجود نورانی اوست-قادر خواهد شد به ملکوت و عالم نور و وجود خدا پی ببرد.
ازاینرو،او به«راستبین کردن»و تعلیم حواس از طریق ریاضت پافشاری دارد: خطا بینند از این هر پنجگانه توانی راستبینشان کرد یا نه ریاضتکش مر این را راستبین کن پس آن گاهی گمانست را یقین کن چو اینها راستبین گردند زان پس تو را سرمایه این اندر جهان بس گشاده گردد اندر چشم،بینش ببینی از ورای آفرینش (همان) ظاهرا"ریاضتکشی با دیدگاه خاص او که در جامع الحکمتین و زاد المسافرین دربارهء اهمیت توجه به جسم نشان داده است،مغایرت دارد،ولی باید بوجه داشت که ناصر خسرو با ترک دنیا مخالف است و زهد برای او به معنای پرهیز از لگام گسیختگی و افراطوتفریط و وفاداری به اصل میانهروی است."