چکیده:
اگر دربارهء سجدهء ملائک به آدم-علیه السلام-به تفاسیر مختلف(ذیل آیهء 34 سوره بقره،یا آیات مربوط دیگر)مراجعه کنیم متوجه باریک اندیشیهای مفسران،و گاه اختلاف نظرشان دربارهء بعضی از مسائل آن میشویم. در دیوان حافظ فقط یک بار اشاره به این ماجرا شده است،به این ماجرا شده است،و آن در بیتی از غزلی است که اغلب ابیاتش به تصریح یا به تلمیح،در خطاب با کسی است که گذشته از آراسته بودن به کمالات ظاهری و باطنی،وصف بارزش آن است که«در حسن او لطفی بیش از حد انسانی»در تجلی بوده است،و همین لطف خاص الهی سبب شده که ملائک در سجدهء آدم-برای پاک داشتن سجدهء خود از هر گونه شائبهء شرک-زمین بوس او را نیت بکنند.هر چند حافظ پژوهان- تا آنجا که ما میدانیم و شرح نظراتشان بیاید-به سبب آساننمایی بیت،به مسامحه از نکات آن گذشتهاند ولی اگر دقت نظر در کار آوریم معنی بیت را به علت داشتن بیان اجمالی،و ناشناخته بودن مخاطب،و وجود اشارات،در هالهای از ابهام مییابیم،بدین لحاظ سعی نگارنده،در این مقاله بر آن است که دقایق و ظرافت بیت را،ضمن نقل و بررسی نظرات شارحان-تا آنجا که مقدور است-بیان کند.
خلاصه ماشینی:
"بحث و بررسی :1 «ملک در سجدهء آدم زمین بوس تو نیت کرد که در حسن تو لطفی دید بیش از حد انسانی (دیوان حافظ،به تصحیح قزوینی/غنی،ص 633) بیت نقل شده که مورد بحث ماست،در ضبط مصراع دومش،بر اساس بعضی دیگر از نسخ چاپی دیوان حافظ،اختلافاتی به شرح زیر به چشم میخورد: -انجوی:«طوری»به جای«حدی».
در میان نسخ چاپی مورد دسترسی ما،فقط ضبط قدسی که به صورت«که در حسن تو چیزی یافت غیر از طور انسانی»است به دو علت نامناسب مینماید:نخست آن که خواجه روی آدمی را به استناد شواهدی چند،از جمله دو بیت: «در روی خود تفرح صنع خدای کن کابینهء خدا نما میفرستمت» (ص 36) «روی تو مگر آینهء لطف الهی است حقا که چنین است و درو روی و ریا نیست» (ص 84) جلوه گاه صفات الهی میداند؛از اینرو ملائک اگر در آن حسن،«چیزی غیر از طور انسانی»مییافتند،به سبب مغایرت آن«چیز»با صفات حق-تعالی-نمیتوانستند آن سجده را به نیت خدا بکنند؛زیرا فقط آدم(ع)به مدلول حدیث قدسی«خلق الله آدم علی صورته»-که شرحش بیاید-جامع اسماء و صفات الهی است.
لذا چون با بصیرتی که داشتند،دانستند که از ذریهء آدم(ع)کسی به دنیا خواهد آمد که حسن او بالاتر از حد انسانی خواهد بود یا به عبارت دیگر جلوههای جمالی حق-تعالی-در او بیش از همه،تجلی خواهد کرد در آن سجده زمین بوس او را نیت کردند؛زیرا سزاوارتر آن است که به قصد خدا سجدهء کسی کنند که تجلیات جمالی خدا،بیش از همهء مردم،در او ظهور کرده باشد،که پیشتر با نقل شواهد،به احتمال قریب به یقین گفتیم که مراد از آن کس،شاه شجاع میباشد."