چکیده:
وجه شبه بیش از هر رکن دیگر تشبیه،جهان خیالی شاعر را توصیف میکند.تقسیمبندیهای متعدد از وجه شبه در بلاغت سنتی صورتگرفته است که در آن وجه شبه به حسی،عقلی-حقیقی،خیالی-تثمیلی،غیرتمثیلی -مفرد،متعدد و مرکب طبقهبندی میشود.ازسوی دیگر،وجه شبه براساس دستورزبان،همچنین ماهیت آن،که صفت،ویژگی و یا کارکرد است،تقسیم شده است.
در کلیات شمس با تنوعی بینظیر در وجه شبهها روبرو میشویم.یکی از دلایل این تنوع نحوهء خاص بهرهگیری مولانا از وجه شبههای خیالی است. دربارهء نحوهء ارتباط میان وجه شبه با دو رکن تشبیه در بلاغت سنتی کمتر سخن به میان آمده است.نگارنده در این مقاله براساس تقسیمبندی گوتلی به طبقهبندی تازهای از وجه شبه در کلیات شمس پرداخته،که میتواند ویژگیهای سبکی مولانا را در بهرهگیری از وجه شبه نشان دهد.
خلاصه ماشینی:
وجه شبه برای قطرهء باران و الماس هردو ضروری است از اینرو تشبیه در خانه 1 قرار میگیرد.
مولانا هرچند از این دسته از تشبیهها به فراوانی بهره میگیرد،امّا-چنانکه گفتیم- ویژهترین تشبیههای او،تشبیههای است که خانه 11 را به خود اختصاص میدهد.
260 )این دسته مطابق با سطر c و d از جدول گوتلی است؛ چنانکه در این بیتها دیده میشود: امروز چون زنبورهاپران شویم از گل به گل تا در عسل خانهء جهان،ششگوشه آبادن کنیم (مولوی،بیت 14466) عشق چو ابر گران ریخت بر این و بر آن شد طرفی زعفران،شد طرفی لالهزار (همان،بیت 11868) پران شدن و ریختن برای مشبه،یعنی عاشق و عشق استعاری است و برای زنبور و ابر،حقیقی است،از اینرو کارکرد این دو بهصورتی تمثیلی حال عاشق و عشق را نشان میدهد.
در بیتهای زیر نیز همین ویژگی را میبینیم: بالوپر بازگشاییم به بستان چو درخت گر در این راه فنا ریخته چون دانه شویم (همان،بیت 17271) نزدیکتراست از تو باتوچه روی بیرون چون برفگدازان شو،خود را تو ز خود میشو (همان،بیت 23011) چون ذره رسن سازم از نور و رسن بازم در روزن این خانه در گردش سودایی (همان،بیت 27710) زهردو عالم پهلوی خود تهی کردم چوهی نشسته به پهلوی لام اللهم (همان،بیت 18106) داون شو سوی شیرینی چو غوره به باطن گر نمیدانی دویدن (همان،بیت 20026) چرا چون حلقه بر درها برای بانگ و آوازی چرا در حلقهء مردان دمی محرم نمیگردی (همان،بیت 26454) مثال اختران از بهر تابش فتاده عاجز اندر پای خوربین (همان،بیت 20093) به هرجا که روم بیتو یکی حرفیم بیمعنی چوهی دو چشم بگشادم چو شین در عشق بنشستم (همان،بیت 15006) در اینجا به بررسی رابطهء وجه شبه با«مشبه»و«مشبه به»در انواع تشبیهها ازنظر معقول و محسوس بودن میپردازیم.