چکیده:
در این جستار به شیوه استفاده مولوی از قرآن و نحوه انعکاس لفظ و معنای آن در غزلیات شمس می پردازیم. تلاش ما در این مقاله پاسخگویی به این سوال است که قرآن چگونه انعکاسی در لفظ و معنی غزلیات شمس داشته است؟ یا به عبارتی الفاظ و معانی و اشارات قرآنی به چه شیوه هایی در غزل مولوی مجال بروز یافته است؟
آیه های وحی به صورت عین لفظ و نیز به صورت معنا و مفهوم و به عبارتی به دو شیوه اقتباس و تلمیح در غزلیات شمس منعکس شده است. مولوی به اقتضای تربیت خانوادگی و لزوم استناد معارف صوفیه به قرآن، با این کتاب آشنایی عمیق داشته است. بیش از 850 بیت در دیوان شمس به طور مشخص، متاثر از آیات است. از حیث بسامد آیه های مربوط به صفات و افعال خداوند در درجه نخست و آیه های مربوط به حالات و معجزات انبیای الهی در درجه دوم قرار می گیرند. آیات الهی در غزل مولوی در موارد بسیاری با تغییر و تصرف به کار رفته است، غیر از موارد معدودی که تمام آیه بدون تصرف به کار رفته، در ابیات بسیاری، تغییر و تصرف شامل لفظ بر معنی آیات است، گاهی کلمات آیه جابجا شده و گاه یک کلمه و گاه قسمتی از آیه آمده و باقی آن حذف شده است. تصرف و تغییر شامل معانی آیات نیز شده است، مولوی احوال روحی خود را با توجه به احوال انبیا در قرآن باز می گوید و حتی به آنها تشبه می کند. در مواردی مانند توصیف اجزای طبیعت آن را با استفاده از مفهوم و مضمون و نیز کلمات آیات تصویر می کند. وی رسم باده ستایی را که از سنت شعر فارسی گرفته به رحیق قرآنی پیوند می زند. در مواردی نیز از در آمیختن کلمات قرآنی با واژه های فارسی ترکیب های اضافی و وصفی نو می سازد و بدین ترتیب ترکیبی از شعر و عرش و شرع را به وجود می آورد.
خلاصه ماشینی:
2-کلمات قرآنی در کدام قسمت از ابیات غزل بیشتر به کار رفته است؟ 3-آیا مفهوم و ترجمه آیات بیشتر در غزل مولوی به نظم درآمده،یا متن کامل و نیز قسمتی از آنها نقل شده است؟ 4.
الف-از مجموع 9223 غزل مطابق با چا1 مرحوم فروزانفر و 0623 غزل مطابق چاپ توفیق سبحانی-کاربرد اصطلاح غزل با تسامح است،چه از نظر تعداد ابیات بسیاری از غزلهای مولوی همانند قصیده هستند-و 44 ترجیع(چاپ توفیق سبحانی:34 ترجیع)که 04363 بیت،ت: 06563 بیت دیوان شمس را دربرمیگیرد،بیش از 085 بیت،ت،668 بیت وجود دارد(2)که در آنها گاهی متن کامل یک آیه و گاه قسمتی از آن و نیز در موارد بسیاری با تغییر لفظ و معنی آمده است.
آن دسته از تعبیرهای مأخوذ از قرآن که خدا را فاعل مطلق و فعّال ما یشاء معرفی میکند و بر قدرت و عزت خالق دلالت دارد،با استناد به اینگونه تعبیرات قرآنی با مشرب عرفانی مولوی همخوان است،مولوی اصل علیت را به صورت معهود قبول نداشته و از جمله در بیتی از مثنوی لب اندیشه خود را در این باب گفته است: چاره آن دل عطای مبدلی است داد او را قابلیت شرط نیست (نیکلسون،5731،دفتر پنجم،بیت 8351) از نظر او خداوند هستی را از راه جود و بخشش آفریده و این بخشش مدام است و تابع اسباب نیست بل که برخلاق آن خداوند گاه سبب سوز است.
از مجموع بیش از 058 بیت غزلهای شمس که دارای کلمات و اشارات قرآنی است،بیش از 122 بیت صورت تلمیح دارد،به این معنی که ترجمه و مضمون آیه در جامعه نظم فارسی ظاهر شده است.