چکیده:
بعضی از تمثیلها و حکایات ادب فارسی تباری دیرینه دارند و شناخت و ردیابی منشاء و صورت اولیهء آنها در منابع کهن میتواند ما را با بخشی اصیل از اهداف و رویکردهای تمثیل یا حکایت آشنا سازد؛ تمثیل مشهور«فیل و کوران»از این جمله است. در این نوشته ابتدا به نقل و نقد و روایتهای آشنا و گوناگون این تمثیل پرداخته شده و سپس-با توجه به قراین و ظواهر تمثیل-در حوزهء منابع تاریخی و آیینی کهن به مأخذی مهم و مستند اشاره شده است. این مأخذ ازآنرو که به پیشینهء دیرپای مراودات فرهنگی و تاریخی ایران مربوط است و همچنین با قرابتهای جغرافیایی و آیینی حوزهء خراسان بزرگ سازگار است،میتواند مأخذی مهم و درخور توجه برای این تمثیل تلقی گردد.
خلاصه ماشینی:
"مشهورترین و گزیدهترین روایت این تمثیل مربوط است به مولانا جلال الدین بلخی که در دفتر سوم مثنوی با عنوان«اختلاف کردن در چگونگی شکل پیل»آمده است: پیل اندر خانهیی تاریک بود عرضه را آورده بودندش هنود (3/36) مرحوم فروزانفر درباره مآخذ این تمثیل به روایتهای ابو حیان توحیدی در المقابسات،غزالی در احیاء العلوم و کیمیای سعادت و عجایب نامهء محمد بن محمود توسی و نهایتا حدیقهء سنایی اشاره نمودهاند.
غالب راویان به جهت گزیده گویی و پرهیز از ملال توصیف در تمثیل-که رعایت آن ضروری است-تنها به ذکر و توصیف(-تشبیه)سه عضو فیل بسنده نمودهاند(:ابو حیان، غزالی،سنایی،مولانا)و همچنین مؤلفان کشف الحقایق و عجایب المخلوقات در تشبیه و توصیف خود چهار عضو فیل را مورد توجه قرار دادهاند که شاید این امر بیانگر گرایش و توجه آنان به داستانپردازی و حکایت آفرینی باشد-بخصوص مؤلف عجایب المخلوقات که معمولا به سبب اعجاب آفرینی در وصف درنگ بیشتری دارد.
2اما بعید به نظر میرسد که نفوذ و تأثیر حکمت هندی در قلمرو جغرافیایی ایران به وسیلهء روایتهای«پالی»و«آیین جینی»باشد بلکه دلالتهای فراوان تاریخی و مستندات بسیاری موجود است که نشان از حضور دیرپای آیین و اندیشههای بودایی در بخشی از کهن شهرهای شرقی ایران دارد و روایت این تمثیل کهن در منابع بودایی میتواند مأخذدی مهم و مستند درباره منشاء این تمثیل و چگونگی اخذ آن از منابع و حکمت هندی باشد.
محتمل است که این تمثیل همراه با ادبیات آیینی بودائیان به قلمرو شرقی ایران- بلخ و پایگاه آیینی معبد نوبهار-راه یافته و سپس مورد توجه اهل علم و ادب و فرهنگ این ناحیه واقع شده؛بخصوص آنکه این حدود به عنوان یکی از آبشخورهای مهم و مؤثر در زندگی و احوال سنایی و مولانا مطرح است."