چکیده:
خوارزمشاهیان،فرزندان انوشتکین غرچه،سلسله‌ای تابع سلجوقیان بودند که در منطقهء خوارزم حکومت می‌کردند.اگرچه از عهد اتسز نشانه‌هایی از استقلال‌طلبی خوارزمشاهیان از سلجوقیان به چشم می‌خورد،اما باوجود تضعیف حکومت سلجوقی در این عهد و اسارت سلطان سلجوقی سنجر به دست غزان،در منشآت صادره از سوی آتسز،وی همواره خود را تابع سلجوقیان اعلام می‌دارد. در منشآت باقیمانده مربوط به سالهای اولیه حکومت ایل ارسلان،جانشین آتسز،نیز با وجود ضعف مفرط حاکمین سلجوقی هم‌عهد با وی،همواره شاهد آن هستیم که ایل ارسلان خود را تابع سلجوقیان برمی‌شمارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تصور رایج در این عهد،مبنی بر آنکه حکومت حق خاندان سلجوقی است،موجب گردیده بود که حاکمان قدرتمند خوارزم،آتسز و ایل ارسلان،در سالهای اولیه حکومت،شرایط را برای اعلام رسمی استقلال مهیا کنند و سعی نمایند،دست‌کم به‌طور ظاهری هم که شده،تبعیت خود را از سلاطین سلجوقی نشان دهند.
خلاصه ماشینی:
"در این نامه اتسز اعلام می‌دارد که«چند کرت به مجلس شریف‌زاده الله شرفا نبشته آمده است در استدعا و استنهاض او مبالغت نموده شده و در کفایت این مهم کی سبب نام امور و صلاح جمهور است،از او به حشم حرکت خواسته گشته،هنوز اثر اجابت این ندا و تلبیت این دعا دیده نمی‌شود»؛16و در ادامه به ملک نیمروز هشدار می‌دهد که احتمال حملهء غزان به قلمرو وی نیز وجود دارد و بهتر است برای دفع آنان به آتسز یاری رساند.
25نامه مذکور نشانگر آن است که خوارزمشاهیان در این زمان همچنان خود را تابع سلجوقیان می‌دانند و ایل ارسلان نیز،مانند آتسز،سعی دارد حضور لشکریان خوارزم در خراسان در اواخر عصر سنجر را در جهت حمایت از سلطان سلجوقی اعلام دارد.
31سؤالی که اینجا مطرح می‌گردد آن است که چرا آتسز و ایل ارسلان،در سالهای اولیه حکومت،باوجود آنکه در خوارزم و مناطق اطراف آن به استقلال حکومت کرده و هیچ‌گونه تبعیتی از سلجوقیان نداشتند رسما اعلام استقلال نکرده و سعی داشتند حداقل در ظاهر هم که شده خود را تابع سلجوقیان معرفی نمایند احتمالا جواب این سوال را باید در نداشتند مشروعیت خوارزمشاهیان و سایر مدعیان حکومت در این عهد و وجود این اعتقاد که حکومت حق خاندان سلجوقی است جستجو کرد.
به نظر می‌رسد وجود تصور رایج در این عهد که حکومت حق خاندان سلجوقی است،موجب شده بود سرداران،امرا و اتابکان قدرتمندی که در مناطق قلمرو سلجوقی قدرت گرفته بودند باوجود استقلال عمل کامل برای کسب مشروعیت خود را تابع سلجوقیان اعلام نمایند."
(
, 
, 
)
