چکیده:
به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمدهای از کشور ایران و عدمریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانهها و عدمامکان دسترسی به آب،تمهیدات گوناگونی جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال اندیشیده شده است؛از جمله میتوان احداث بند،قنات و آبانبار را نام برد.در این رابطه آبانبار همانگونه که از نام آن مشخص است،برای ذخیرهء آب در فصول پرآب و استفاده از آن در بقیهء ایام سال بوده است.در گذشته آبانبارها مانند سایر ابنیهء شهری در مراکز تجمع، نظیر راستهء بازارها،مراکز محلات و کاروانسراهای بین راهی احداث میشده است(قبادیان،1382،ص 298).در حقیقت،نقش آبانبارها در بافت شهرهای حاشیهء کویر و منطقههای کم آب ایران چنان قابل توجه بوده که در بسیاری از محلهها بزرگترین و چشمگیرترین واحد معماری بشمار میرفته است(ورجاوند،1366،ص 155). آبانبار همگانی سید اسماعیل به صورت مجموعه در قلب محلهء چالمیدان احداث شده است.مجموعهء سید اسماعیل با کارکردهای مذهبی، اجتماعی،فرهنگی و اقتصادی از جمله مجموعههایی است که از قرون هفتم و هشتم هـ ق.سنگ بنای آن گذاشته شده و سپس در دوره قاجاریه تکمیل گردیده است.
خلاصه ماشینی:
براساس نقشهء مذکور،این بنا در جنوب شرقی تهران،در داخل حصار شهر، با فاصلهء کمی از دروازهء شاه عبد العظیم،در مجاورت شرقی راستهء اصلی بازار،امّا خارج از محلّهء بازار و درون محلّهء چالمیدان قرار داشته و مطابق این نقشه،را ارتباطی آبانبار با خارج حصار شهر از طریق دروازهء دولاب در شرق و شاهزاده عبد العظیم در جنوب بوده است(نقشهء 1).
)اجرای طرح شطرنجی شهر تهران و احداث خیابان شمالی-جنوبی سیروس(مصطفی خمینی کنونی)که از غرب آبانبار عبور میکرد،سبب گردید تا ارتباط این بنا با محلّهء چالمیدان قطع شود1.
خوشبختانه از آنجایی که آبانبار سیّد اسماعیل درون یک باقت تاریخی و در مجاورت راستهء اصلی بازار شهر قرار گرفته،موقعیّت آن در بافت پس از دگرگونیهای مذکور در دورهء پهلوی اول،تا کنون از تغییر و تحوّلات عمده مصون مانده است.
بنابراین میتوان موقعیّت مکانی آبانبار را در بافت شهری تهران از دورهء پهلوی دوم تاکنون به شرح زیر تعیین نمود: آبانبار مزبور در ضلع غربی خیابان مصطفی خمینی(بین خیابانهای بوذر جمهری و مولوی)قرار گرفته؛امامزاده سیّد اسماعیل در غرب،مسجد-مدرسهء فیلسوف الدّوله و بازار سیّد اسماعیل در جنوب غربی و میدان سیّد اسماعیل در جنوب این بنا واقع شده است(نقشهء 2).
(ورجاوند،6631، ص 651)آبانبار فوق نیز در رابطه با مجموعهء سیّد اسماعیل ایجاد گردیده است و از سقف مسطّح آن برای ساخت موقوفات خود این بنا و امامزاده بهره گرفتهاند.
(جهانسوز،3331،ص 13) (4)-وقفنامهء یاد شده در پروندهء مادر آبانبار سیّد اسماعیل در بایگانی اداره اوقاف و امور خیریّه جنوب تهران موجود است.