چکیده:
در سالهای آغازین سدهء نوزدهم،برخی از ایرانیان به انگلیس سفر کردند و سفرنامههایی از سفر خود برجای گذاشتند که شرح دیدهها،شنیدهها و تجربیات آنان از این سفر بود.در این نوشته سفرنامههای چهار ایرانی،یعنی میرزا ابو طالب اصفهانی،میرزا ابو الحسن خان ایلچی،میرزا صالح شیرازی و رضا قلی میرزا نایب الایامه مورد بررسی قرار گرفته است.این ایرانیان از طبقات گوناگون اجتماعی بودند و با اهداف سیاسی،علمی و یا ماجراجویی به آن کشور سفر کردند،ولی نکات مشترکی در سفرنامههای آنها به چشم میخورد.
این ایرانیان بیشتر به نکاتی توجه کردند که در ایران نو و یا ناشناخته بود.فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی، پیشرفت علمی و صنعتی،اوضاع اقتصادی،ساختار حکومتی و جایگاه زنان و خلقوخوی مردم انگلیس بیش از هرچیز دیگری توجه آنان را به خود جلب کرد.
این چهار تن با نگارش دیدهها و شنیدههای خود از نخستین کسانی بودند که ایرانیان را با تحولات اروپا آشنا کردند و بدین ترتیب زمینهء مناسب برای آشنایی با فرهنگ و ساختارهای سیاسی،اجتماعی و اقتصادی اروپا و به عبارت دیگر با مدرنیته یا تجدد در ایران فراهم شد.
خلاصه ماشینی:
"4 گزینش این چهار تن بدین علت است که هریک با هدفی خاص به انگلیس سفر کردند: میرزا ابو طالب به قصد تغییر محل اقامت یا به دیگر سخن ماجراجویی،میرزا ابو الحسن خان ایلچی برای مأموریت سیاسی،میرزا صالح شیرازی با هدف دانشاندوزی،رضا قلی میرزا نایب الایاله برای پناهندگی.
»63 میرزا ابو الحسن خان ایلچی،سفرنامهنویسی و چاپ آن را به قیمت ارزان کاری سودمند و عاملی برای شهرت نویسنده معرفی میکند و چنین مینویسد که در انگلیس تواریخ فارسی و قرآن را هم ترجمه کردهاند و در کتابخانههای منازل وزراء و رجال این آثار را دیده است.
میرزا ابو الحسن خان ایلچی هنگامی که به معرفی شیوهء زندگی اهالی انگلیس میپردازد،چنین مینویسد که«عقل معاش اهل آن سرزمین به سرحد کمال است و تمامی ندارد»200وی پیشنهاد میکند ایرانیان نیز برای نیل به فراغت خاطر بهتر است راه آنان را در پیش گیرند،چرا که انضباط در زندگی«در تحصیل علم نهایت جد و جهد به عمل آورد و در اندک زمانی که سررشتهء عقل معاد کما هو حقه به دست آید.
اگرچه از میزان تأثیر این سفرنامهها،در دگرگونی دیدگاه ایرانیان نسبت به جامعهء ایرانی و لزوم پیشرفت در ابعاد گوناگون آن در نیمهء اول سدهء 13 ق/سه دههء اول سدهء 19،آگاهی چندانی در دست نیست، میتوان چنین گفت که یادداشتهای آنها از انگلیس در سه دههء اول سدهء نوزدهم،از نخستین آثاری بود که زمینهء تفکر دربارهء علل تفاوتهای موجود بین ایران و فرنگ و دلایل پیشرفت فرنگستان را در امور اجتماعی،فرهنگی،علمی،صنعتی و سیاسی،فراهم کرد."