چکیده:
این مقاله به مطالعهء انقلاب مشروطیت ایران میپردازد و در این راه درصدد است تا ضمن تحلیل آرمانها و ابزار مختلفی که به خودانگیختگی یکپارچهء مردم ستم کشیده برای مبارزه با استبداد و سرکوب و همچنین به دگرگون کردن نظام سیاسی،اقتصادی و اجتماعی حاکم منجر گردید،به نقش دولت انگلیس در پیروزی انقلاب مشروطیت توجه ویژهای نماید.البته عوامل و نشانههای انقلاب مشروطیت،از جمه نقش عامل خارجی در پیروزی آن،چندان متعدد و متفاوت است که نمیتوان آنها را به سادگی در یک الگو قرار داد،اما در این مقاله کوشش شده است قدمی در این راه برداشته شود.
بررسی شرایط انقلاب مشروطیت از وجود استبداد و ستم شاه و دربار بر اقشار مردم حکایت میکند که به گونهای طبیعی و ضروری،مقتضیات زمان را برای رخداد انقلاب آماده مینمود و در نتیجه،این نفرت عمومی از بیدادگری به جنبشی انقلابی تبدیل شد.البته در کنار این خودانگیختگی مردمی،عامل خارجی نیز دست از برنامهریزی و توطئه برنداشت و در انقلاب مشروطیت کوشید جنبش مردمی از تحریک یا از مسیر خواستههای نخستین آن منحرف سازد.از آنجا که وجود استبداد و بیدادگری،عدم توانایی آن در سرکوب شدید وکامل انقلابیان و همچنین گسترش اندیشهء آزادیخواهی در میان انقلابیان،در فراهم کردن زمینههای عینی و ذهنی لازم و کافی انقلاب نقش اساسی داشت،عامل خارجی توانست در یکایک این موارد دخالت مؤثری نماید.
خلاصه ماشینی:
"»26 ناظم الاسلام کرمانی هم به گفتگوی خود با طباطبایی که دو سال پیشتر در 2 ذیحجهء 1322(7 فوریهء 1905)رخ داده بود،اشاره کرده است که طباطبایی اصلاح همهء امور کشور،از جمله تأسیس مدرسهء دخترانه و تربیت دوشیزگان وطن را مشروطه به مشروطه شدن دولت ایران و برخورداری از قوانین اساسی و حذف استبداد میدانست،27اما آنچنان که از گفتگوی بهبهانی با سید جمال واعظ به هنگام بستنشینی در مسجد جامع در روزهای 18 تا 22 جمادی الاولی 1324(11 تا 15 ژوئیه 1906)برمیآید،از آنجا که هنوز فرصت مناسب برای طرح مشروطه فراهم نشده بود،آنان مجبور بودند این آرمان انقلابی را مرحلهبندی کنند:«این لفظ هنوز زود است و به زبان نیاورید.
»95 گستردگی نارضایتی و شورش مردم،تفرقه و ناهماهنگی میان درباریان و شاهزادگان قاجار،از جمله تلگراف حمایت محمد علی میرزا،ولیعهد،از تبریز که در این زمان به سبب نگرانی از تصمیم عین الدوله در برکناری او از ولیعهدی،با مشروطهخواهان همراه شده بود،96 ناکارآمدی سیاست سرکوب*،در کنار میانجیگری رسمی دولت انگلیس97،چه در جریان (*)ملکزاده به نامهء محرمانهء یکی از سرداران نظامی مسئول نظم شهر تهران اشاره کرد که خطاب به مظفر الدین شاه به آگاهی وی رسانده بود که«چند روزی است سازش میان بعضی از صاحبمنصبان را با رؤسای ملیون پیدا شده و نیز در میان سربازها زمزمههای خطرناک پدیدار گشته و اگر زودتر به وضعیت خاتمه داده نشود،ممکن بستنشینی و چه در جریان انتقال درخواستهای مشروطهخواهان به شاه،سرانجام سبب شد عین الدوله در 9 جمادی الثانی 1324 برکنار شود و میرزا نصر الله خان مشیر الدوله به جای وی به تخت صدارت بنشیند و سرانجام در 18 جمادی الثانی 1324 مظفر الدین شاه در حضور صدر اعظم تازه و گرانت داف،کاردار انگلیس،ضمن تغییر دستخط 14 جمادی الثانی 1324(5 اوت 1906)و جایگزین کردن عبارت«مجلس شورای اسلامی»با عبارت«مجلس شورای ملی»و الزام«آنکه طایفهء یهود و ارامنه و مجوس نیز باید منتخب خود را به این مجلس بفرستند."