چکیده:
نهضت علویان طبرستان یکی از مهمترین حرکتهای شیعی زیدی در ایران محسوب میشود که در برابر دستگاه خلافت عباسی و امارتهای طاهری،صفاری و سامانی ایستادگی نمود و در فاصله زمانی سالهای 360-250 هـ.ق.(نیمه قرن سوم تا آغاز ربع سوم قرن چهارم ه .ق)منشأ تحولاتی مهم در ایران گردید.در ایجاد این حرکت،شرایط داخلی ایران به ویژه مناطق شیعهنشین،زمینههای مساعد در منطقه طبرستان و نیز ظلم و ستم نسبت به مردم و عکس العمل آنها نقش بسزایی داشت.
در این مقاله ابتدا به موقعیت جغرافیایی ایران در قرون نخستین اسلامی و نیز موقعیت تاریخی و جغرافیایی طبرستان و نقشی که در شکلگیری نهضت علویان داشت،اشاره میشود و سپس مباحثی چون عقاید علویان طبرستان و زمینههای شکلگیری نهضت آنها،دوره فرمانروایان علوی طبرستان و نیز تعامل آنان با خلافت عباسی و حکومتهای ایرانی طاهریان،صفاریان و سامانیان بررسی میگردد.
خلاصه ماشینی:
"خاندانهای محلی نقش مهمی در قدرت گرفتن علویان در طبرستان داشتند،بهطوری که حسن بن زید(داعی کبیر)با دعوت و کمک آنان توانست در سال 250 هجری بسیاری از مناطق را از سلطه کارگزاران خلفاء خارج نماید و محمد بن رستم از کلوک کلار و چالوس پس از بیعت با داعی،بر مقدمه لشگر محمد بن اوس حمله برد و او را شکست داد.
به هرصورت تعداد مسلمانان در طبرستان اندک بود و علت آنرا میتوان در عدم سلطه کامل عمال خلفا بر این منطقه دانست و مواردی نیز مشاهده شده است که برخی از مردم دیلم پس (1)-مسعودی،مروج الذهب،ج 2،ص 690 (2)-مقدسی،احسن التقاسیم،ص 169 از پذیرش اسلام پیمانشکنی کرده و به آیین آباء و اجدادی خود بازمیگشتند1.
(1)-جعرفیان،ص 103 (2)-انصافپور،غلامرضا،ساخت دولت در ایران،ص 555 (3)-ابن اثیر،ج 8،ص 81-82 (4)-مرعشی،ص 145 (5)-ابن اسفندیار،ص 273 یکی از مهمترین مشکلات ناصر کبیر برخورد با سامانیان بود که نمیخواستند به راحتی طبرستان را از دست دهند چون آنها از جانب خلفای عباسی نیز جهت نابودی علویان تحت فشار بودند به این جهت احمد بن اسماعیل سامانی،محمد بن عبد الله عزیز را با سپاهی به طبرستان فرستاد؛ولی نتیجه جنگ،پیروزی ناصر کبیر بود.
هرچند که صفاریان و علویان برخلاف نظر خلفای عباسی روی کار آمده بودند اما تفاوت اساسی آنها در این بود که علویان،شیعه زیدی محسوب میشدند درحالیکه صفاریان نه تنها از شیعیان حمایت نمیکردند،بلکه برای خشنودی خلیفه عباسی آنها را تحت تعقیب قرار دادند و بنا به اقتضای سیاست گاهی از اهل سنت نیز طرفداری میکردند."