چکیده:
بررسی و نقد دیدگاههای مفسّران و مورّخان در مورد ویژگیهای مصحف علی(ع) است. بر پایه گزارشهای تاریخی، پس از رحلت پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) سوگند یاد کرد تا قرآن را جمع نکند، ردا بر دوش نگیرد و به هیچ کاری نپردازد. چون چنین کرد و قرآن را گردآورد آن را بر حاکمان وقت و مردم عرضه کرد امّا آنان نپذیرفتند. اصل جمعآوری قرآن از سوی علی(ع) و تالیف مصحف به دست آن بزرگوار حقیقتی روشن و پذیرفته است. امّا جزئیات این مصحف، معرکه آراء قرآنپژوهان است. مصحف علی(ع) غیر از دو کتاب دیگر ایشان - صحیفه علی (ع)، کتاب علی(ع) - است. ویژگیهای این مصحف عبارتند از: تنظیم بر مبنای ترتیب نزول سورهها، آمدن آیات منسوخ قبل از آیات ناسخ، ضبط دقیق نص آیات، ذکر چگونگی قراءت هر آیه، املای پیامبر و خط علی(ع)، ذکر تفسیر و تاویل آیات، ذکر خصوصیات تنزیل آیات - سبب نزول، مکان و زمان نزول - ، ذکر علوم قرآنی مانند عام و خاص و ذکر نام اهل حق و باطل. ترتیب سورهها در این مصحف که بر پایه ترتیب نزول بوده را ابن ندیم، یعقوبی و شهرستانی آوردهاند که در این میان، نقل یعقوبی افزون بر ناهمسازی با ترتیب نزول معروف، با آنچه دیگران درباره این مصحف گفتهاند نیز ناهمگون و محل تامّل است.
در ادامه، نویسنده به تفصیل به پیشینه گردآوری قرآن، معانی گوناگونی »جمع« قرآن و سرنوشت این مصحف در گذر زمان پرداخته و معتقد است علت عدم عرضه این مصحف از جانب امام علی(ع) در روزگار حکومتش، افزون بر تایید قرآن عثمان، جلوگیری از پراکندگی و چند دستگی مردم و یکپارچه ساختن کلمه مسلمین بود. و در پایان انگاره تحریف قرآن از سوی برخی از کوته نظران را بر پایه افزونیهای مصحف علی(ع) و مقایسه آن با قرآن فعلی، ناآگاهی آنان از ویژگیهای مصحف علی(ع) برشمرده است.
خلاصه ماشینی:
نیز آیا این سخن با آنچه معروف است که زهرا سلام الله علیها سه ماه و چند روز یا کمتر، پس از پیامبر رحلت فرمود و وادار کردن علی(ع) به بیعت در حیات زهرا سلام الله علیها تحقق پذیرفت، ناهمسازی ندارد؟ تألیف کتاب یا گردآوری قرآن بی گمان مصحف علی(ع) نخستین قرآن گردآمده است که با استفاده از اجزاء قرآن که به صورت پراکنده نزد پیامبر بوده است، با ویژگیهایی فراهم آمده است ولی ازآنجا که این کتاب تأویل و تفسیر هرآیه را نیز به همراه داشت و بسیاری از محتوای آن از قرآن به حساب نمی آمد ـ گرچه بسیاری ازآنها از سوی خداوند نازل شده بود ـ تألیفی جداگانه وکتابی از سوی آن حضرت ونه تنها جمع قرآن به شمار می آید.
پس ازاین همه، روایت کرده اید که پیامبر(ص) به علی(ع) سفارش فرمود که قرآن را گردآورد پس او چنین کرد و نوشت، همچنین روایت کرده اید که تأخیر علی(ع) از بیعت ابی بکر برای گردآوری قرآن بود، پس چه شد آنچه علی(ع) گردآورد، که عثمان آن را از زبان مردان و از صحیفه هایی که می گویید نزد حفصه دختر عمر بوده است گردآورد؟) 45 در پاسخ این همه اشکالات باید گفت: گرچه تناقضات بسیاری میان روایات وارده از سوی اهل سنت دراین زمینه هست، ولی بیشترین اعتراض بر اختلاف روایات یادشده درزمان جمع قرآن است، که روایتها و نقلها جمع آن را به کسانی چون پیامبر(ص)، علی(ع)، ابوبکر، عمر، عثمان، زید بن ثابت، سالم مولی بنی حذیفه، چهارنفر در زمان پیامبر، چهارنفر جز اینها در زمان پیامبر و شش نفر در زمان آن حضرت و… نسبت داده شده است.