چکیده:
تکیه دولت،بزرگترین تماشاخانهی ایران در دورهی ناصر الدین شاه،سرگذشتی عبرتانگیز دارد.در آغاز به عنوان فضایی برای اجرای نمایشهای غربی و محلی برای تفریح و سرگرمی مردم ساخته شد.پس از اتمام بنا،به دلیل استقبال مردم از مراسم تعزیه در ایام محرم و صفر تبدیل به مکانی برای شبیهخوانی گردید.در دورهی رضاشاه مجلس مؤسسان در آنجا برپا گردید و توسط او تخریب و به جای آن بانک ملی ساخته شد. تکیهدولت از دو جنبه دارای ویژگیهای ارزندهای است.اول اینکه،بخشی از تاریخ معماری و شهرسازی ایران است که درپی یک تداوم تاریخی و با نگاهی به تحولات صنعتی غرب شکل گرفته بود.در درجهی دوم درونمایهی تکیه دولت،فضایی برای اجرای نمایش سنتی تعزیه بود که ریشهای طولانی در تاریخ شیعه داشته و با تخریب آن درواقع سیر قهقرایی این شیوهی نمایشی را شاهد بودهایم. نگاهی به تکیه دولت و سیر اندیشهی احداث و تخریب آن نشان میدهد که انقطاع تاریخی یک ملت به طور ناگهانی اتفاق نمیافتد رضاشاه با اندیشه بازگشت به دوران قبل از اسلام و توجه به سلسلههای شاهی آن دوران،با مظاهر مذهبی و عقیدتی مردم مخالفت و در یک دوران نسبتا کوتاه با همت و هدایتهای اندیشهورزان غربی باعث و بانی یک خلاء تاریخی میگردد.این مسئله که از دورهی ناصر الدین شاه آرامآرام آغاز شده بود،در دوره رضاشاه با شیوهای خشن و سرکوبگرانه دنبال میشود. این مقاله نشان میدهد که ثروت ملی یک ملت،در حوزهی معماری و شهرسازی،شناسنامه و کارنامهی تلاشها،موفقیتها و احیانا ناکامیهای وی در دورههای مختلف حیات اجتماعی اوست.حفظ و حراست از این بناها،به نوعی روش تکامل فرهنگی و اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.تخریب آنها درواقع محو و انهدام یک جریان مستمر فرهنگی میباشد.در اینجا تکیه دولت به عنوان نمونه ذکر شده است و یادآوری چگونگی تخریب آن میتواند توجه بیش از پیش به میراث فرهنگی را یادآوری نماید.
خلاصه ماشینی:
در درجهی دوم درونمایهی تکیه دولت،فضایی برای اجرای نمایش سنتی تعزیه بود که ریشهای طولانی در تاریخ شیعه داشته و با تخریب آن درواقع سیر قهقرایی این شیوهی نمایشی را شاهد بودهایم.
ادوارد براون مینویسد:"ابن کثیر شامی در تاریخ خود آورده:این معز الدوله دیلمی بود که در دهه اول ماه محرم امر به بستن بازارهای بغداد و سیاه پوشیدن و اجرای تعزیه سید الشهدا داده و این رسم تا انقراض سلسله دیالمه ادامه داشته است.
ناصر الدین شاه از استقبال مردم از مراسم سینهزنی و اجرای مراسم (به تصویر صفحه مراجعه شود) عزاداری در تکیههای شهر باخبر بود و بنابراین درصدد برآمد تا خود نیز به نوعی در این مراسم شرکت و در جای مناسبی به تماشای شبیهگردانی و روضهخوانی بپردازد.
در اینمورد و با توجه به علاقه ناصر الدین شاه، گفته شده است:"شاه احساس میکد که تکیههای موجود در تهران گنجایش آن را ندارند که همهی علاقهمندان و شرکتکنندگان در مراسم عزاداری را جوابگو باشند،بنابراین لازم میآمد که تکیهای ایجاد شود تا همه مردم علاقمند و شایق اعم از مرد و زن بتوانند بدون ازدحام و فشار و ناراحتی مردم علاقمند و شایق اعم از مرد و زن بتوانند بدون ازدحام و فشار و ناراحتی عملیات شبیهگردانها و مراسم تعزیه را تماشا کرده و فیض و ثوابی از این راه ببرند"(نجمی،6531،ص 711).
جلو غرفههای فوقانی را پرده میکشیدند و هر غرفه متعلق به یکی از زنان حرم شاه بود که آنها هم مهمانهای خود را که از خانوادههای اعیان بودند برای صرف ناهار دعوت کرده ناهاری را در اندرون میخوردند و عصر برای تماشای تعزیه به غرفه خانم دعوتکننده میآمدند(نجمی، تکیه دولت(منصوریفرد،4731،ص 685) (به تصویر صفحه مراجعه شود) (به تصویر صفحه مراجعه شود) پلان آلبرت هال لندن 6531،ص 121).